عدالت؛ مهم‌ترین مقتضای سیاسی هدایت در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، مصطفی دلشاد تهرانی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، در شانزدهمین جلسه تفسیر قرآن خود در مجتمع آموزشی رشد، گفت: چنانچه آمد اگر می‌خواهیم مراد خداوند را بهتر بفهمیم، لازم است که روش فهم قرآن را بیشتر بفهمیم و در این راستا باید مفردات، مرکبات و قرائن را بیشتر بشناسیم. همان‌طور که بیان شد قرائن متصل و منفصل است. در حوزه قرائن بیان شد قرائن متصل بافتار و ساختار تقسیم می‌شود. در بحث سازمان آیات بیان شده که همه آیات قرآن کریم از منظر هدایتی یک هدفی را دنبال کند و ما در کنار هر فهمی که از آیات داریم باید سعی کنیم یک نگاه هدایتی و تربیتی داشته باشیم.

وی افزود: ما در این جلسه به موانع و مقتضیات سیاسی و اقتصادی در قرآن خواهیم پرداخت. مراد این است که انسان در نسبت با هدایت با اموری از سیاست و اقتصاد سر و کار دارد که یا او را به سوی هدایت و تربیت می‌برد و یا از آن مانع می‌شود. نباید در دام قدرت‌هایی افتاد که مانع هدایت انسان هستند.

دلشاد تصریح کرد: برخی از آیات ناظر بر این مسائل هستند. مثلا در قرآن کریم از سه گروه در یک جامعه نام برده شده که در مقابل هدایت موضع دارند و نمی‌خواهند انسان‌ها آن طور که شایسته هستند تربیت شوند و دوست دارند انسان‌ها را استحمار و استعمار کنند و به دنبال کسانی هستند که بندگی آن‌ها را بکنند. خداوند از ایشان تعبیر می کند به ملاء یا قدرت‌های سیاسی، مترفین یا قدرت‌های اقتصادی که در تنعم نعمت داریی به سر می‌برند و سر کشی می کنند و احبار الرهبان که رهبراننی دینی هستند که می‌خواهند انسان‌ها بندگی آنها را بکنند.

وی ادامه داد: مثلا در آیه 59 و 60 سوره اعراف خداوند می‌فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ* قَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ: همانا نوح را به سوى قومش فرستاديم پس گفت اى قوم من خدا را بپرستيد كه براى شما معبودى جز او نيست من از عذاب روزى سترگ بر شما بيمناكم* سران قومش گفتند واقعا ما تو را در گمراهى آشكارى مى‌‏بينيم.» این جریان هر روز اتفاق می‌افتد. این سخن گروه‌هایی سیاسی است که نمی‌خواهند انسان‌ها بالنده شوند. قدرت‌های اقتصادی و سیاسی نوح گفتند ما بی‌گمان تو را در گمراهی آشکار می‌بینیم. قدرت‌های سیاسی مانع هدایت هستند و قرآن می‌گوید بازی قدرت‌های سیاسی را در هر دوره‌ای نخورید.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث افزود: آیات 34-35 سوره سبا «وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ* وَقَالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ: و [ما] در هيچ شهرى هشداردهنده‏‌اى نفرستاديم جز آنكه خوشگذرانان آنها گفتند ما به آنچه شما بدان فرستاده شده‏‌ايد كافريم* و گفتند ما دارايى و فرزندانمان از همه بيشتر است و ما عذاب نخواهيم شد.» منطق همیشه تاریخ است. این نگاه و فهم همیشه بوده است. امیرمومنان(ع) بیانی دارد که تکان دهنده است. در نامه امام علی(ع) خطاب به مردم مصر می‌فرماید که من یک دغدغه دارم که کسانی زمام امور مردم را به عهده بگیرند که نبخردان و نابکاران شما باشند که این‌ها مقابل منذران می‌ایستند و دارائی‌های عمومی را غارت می‌کنند و بندگان خدا را به بندگی خود می‌گیرند و انسان‌های صالح و شایسته را دشمن قرار می‌دهند و فاسقین را دار و دسته خود قرار می‌دهند.

وی با بیان اینکه گروه سوم احبارالرهبان هستند پیشوایان دینی که می‌خواهند مردم بنده آن‌‌ها باشند، گفت: این افراد می‌خواهند که مردم چاکری آنها را بکنند در آیه 31 سوره توبه «تَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ: اينان دانشمندان و راهبان خود و مسيح پسر مريم را به جاى خدا به الوهيت گرفتند با آنكه مامور نبودند جز اينكه خدايى يگانه را بپرستند كه هيچ معبودى جز او نيست منزه است او از آنچه [با وى] شريك مى‏‌گردانند.» این مسئله را می‌توان دید.

دلشاد تصریح کرد: در این آیه عوام یهود و نصرانی دانشمندان خود را مالکان مدبر خویش گرفته‌اند. در بحث قرائن غیرمتصل نکته‌ای دیگر در خصوص این آیه را خواهم گفت. حضرت امام صادق(ع) در خصوص این آیه می‌گوید مراد پرستیدن نیست، بلکه عوام سخنان آنان را هرچه بود گوش کردند. این مانع هدایت و تربیت است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث افزود: مرحوم کلینی در مجلد اول کافی و ابتدای کتاب العلم حدیثی را روایت کرده است که به این جا می‌رسد که پیامبر اکرم(ص) می‌گوید که خداوند به حضرت داود(ع) وحی کرد که میان من و خودت عالم فریفته دنیا را قرار نده که تو را از راه دوستی من باز می‌دارد. این روحیانیون مانع‌اند، عالم مکنت‌طلب، منزلت‌طلب. روایت ادامه می‌دهد این‌ها قطاع طریق بندگان جویای من‌ هستند.
وی ادامه داد: قرآن می‌گوید اگر در جامعه‌ای مستبدان حاکم باشند، کسانی که بگویند حرف حرف ماست، این مانع هدایت و تربیت است. امام علی(ع) در نهج‌البلاغه و عهد نامه مالک می‌فرماید: مبادا بگویی و تصور کنی که من مسلط هستم و از من فرمان دادن و از مردم اطاعت است. این موجب تباهی دل، سستی و ضعف دین و موجب نزدیک شدن دگرگونی است.

استبداد انسان‌ها، خود و دیگران را هلاک می‌کند

دلشاد افزود: استبداد انسان‌ها، خود و دیگران را هلاک می‌کند. قرآن از زبان ملکه سبا در آیه 34 سوره سبا می‌گوید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ: اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد بسيارى از دانشمندان يهود و راهبان اموال مردم را به ناروا مى‌‏خورند و [آنان را] از راه خدا باز مى‌دارند و كسانى كه زر و سيم را گنجينه مى‌كنند و آن را در راه خدا هزينه نمى‌كنند ايشان را از عذابى دردناك خبر ده.» یک واقعیت سیاسی را بیان می‌کند. ملکه سبا می‌گوید پادشاهان، هنگامی به جامعه‌ مسلط بشوند، آن را تباه می‌کنند، این همان سخن امیر مومنان است. مستبد نمی‌تواند انسان شایسته و منذر را تحمل کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه قرآن می‌گوید اگر این‌ها خواستند به شما تجاور کنند، از خود دفاع کنید، گفت: در منطق دین دفاع از اجزای ایمانی است. قرآن می‌گوید ایمان و عمل صالح. از جلوه‌های برجسته عمل صالح، دفاع بحق و مشروع است. در آیه 251 سوره بقره و در همین راستا می‌خوانیم: «فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاءُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ: پس آنان را به اذن خدا شكست دادند و داوود جالوت را كشت و خداوند به او پادشاهى و حكمت ارزانى داشت و از آنچه مى‏‌خواست به او آموخت و اگر خداوند برخى از مردم را به وسيله برخى ديگر دفع نمی‌کرد قطعا زمين تباه مى‏‌گرديد ولى خداوند نسبت به جهانيان تفضل دارد.»

وی ادامه داد: آیات قرآن دفاع را جزئی از ایمان می‌داند. جهاد مشروع یعنی دفاع و نه جهان‌گشائی. قرآن رخصت دفاع به مومنان داده است. راه تربیت قرآنی بدون این به روی انسان گشوده نمی‌شود. امیرمومنان(ع) در این رابطه می‌گوید به هر طرف نگاه کنید جز این که ستمگری ستم می‌کند نمی‌بینید، هر روز این رفتارهای را می‌توان دید

دلشاد افزود: روحیه فرعونی که در قرآن مورد نکوهش است، قوم خود را تحقیر می‌کند تا آنها اطاعت‌پذیر باشند. اگر کسی در حریم انسانی باشد تن به تفرعن نمی‌دهد و در مقابل فرعون سر خم نمی‌کند. فرعون می‌گوید بدون اجازه من فکر نکنید. وقتی ساحران در مقابل موسی قرار گرفتند و فهمیدند که او حق است، فرعون آنها را از فکر کردن منع کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد که در آیات 123-124 سوره اعراف می‌خوانیم: «قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّ هَذَا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَا أَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ * لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ* قَالُوا إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ: فرعون گفت آيا پيش از آنكه به شما رخصت دهم به او ايمان آورديد قطعا اين نيرنگى است كه در شهر به راه انداخته‏‌ايد تا مردمش را از آن بيرون كنيد پس به زودى خواهيد دانست * دستها و پاهای‌تان را يكى از چپ و يكى از راست ‏خواهم بريد سپس همه شما را به دار خواهم آويخت.» فرعون به ساحران می‌گوید آیا شما بدون اجازه من فکر می‌کنید؟ قرآن می‌گوید انسان واجد شرایط هدایت انسانی است که ایمان‌ می‌آورد، مهاجرت کرده و در راه خدا جهاد می‌کند نجات یافتگان هستند.

دلشاد ادامه داد: قرآن می‌گوید باید با ظالم و چپاول‌گران مرزبندی داشته باشید اما با کسانی که به شما ستم نکردند اما اعتقادات دیگری دارند، مشرک‌هستند، با آنها بدرفتاری نکنید، آیات 8-9 سوره ممتحنه این مسئله را بیان می‌کند. می‌توان نسبت با ایشان نیکی گسترده رفتار کرد. در قرآن بهترین مقتضی سیاسی هدایت عدالت است.

 قسط بهترین بستر هدایت و تربیت در قرآن است

وی با بیان اینکه قسط بهترین بستر هدایت و تربیت در قرآن است، گفت: آیه 25 سوره حدید «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ* به راستى [ما] پيامبران خود را با دلايل آشكار روانه كرديم و با آنها كتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم به انصاف برخيزند و آهن را كه در آن براى مردم خطرى سخت و سودهايى است پديد آورديم تا خدا معلوم بدارد چه كسى در نهان او و پيامبرانش را يارى مى‌كند آرى خدا نيرومند شكست‌ناپذير است.» این مطلب را بیان می‌کند. مردم باید به عدالت برخیزند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: کار زندگی اقتصادی حرام و حلال نیز در هدایت موثر است. جامعه حرام‌خوار نمی‌تواند به هدایت منجر شود از جامعه‌ای که همه بر سر هم کلاه می‌گذارند، نمی‌شود انتظار تعالی عمومی داشت. انسان با صدقه پاک می‌شود. این مقتضی اقتصادی هدایت است، در آیه 271 سوره بقره می‌خوانیم: «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ: اگر صدقه‌‏ها را آشكار كنيد، اين‏، كار خوبى است‏، و اگر آن را پنهان داريد و به مستمندان بدهيد، اين براى شما بهتر است‏؛ و بخشى از گناهانتان را مى‏‌زدايد، و خداوند به آنچه انجام مى‏‌دهيد آگاه است‏.»

دلشاد تصریح کرد: در آیه 272 سوره بقره خداوند می‌گوید«لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ: هدايت آنان بر عهده تو نيست‏، بلكه خدا هر كه را بخواهد هدايت مى‌‏كند، و هر مالى كه انفاق كنيد، به سود خود شماست‏، و(لى‏) جز براى طلب خشنودى خدا انفاق مكنيد، و هر مالى را كه انفاق كنيد (پاداش آن‏) به طور كامل به شما داده خواهد شد و ستمى بر شما نخواهد رفت‏.» انفاق باعث هدایت است. این یعنی قدم‌های اقتصادی سازنده برای خود شماست و مناسبت ظالمانه‌ای وجود دارد اما شما باید اقدام کنید تا عدالت محقق شود. شان ایمانی همین است، نمی‌شود انسان ادعای ایمان بکند و مناسبات اقتصادی‌اش ناسالم باشد. نمی‌توان ادعای دین کرد ولی صدقه نداد.