«خانه خدا» اثری دینی نه مذهبی/ آنچه سبب جذابیت مستندی 50 ساله می‌شود

در تاریخ سینمای ایران هیچ مستندی نتوانسته، مانند «خانه خدا»، ساخته ابوالقاسم رضایی پر مخاطب و پر فروش باشد. این اثر در 85 کشور دنیا نمایش داده شده است، خانه خدا در سال 1344 تولید و در سال 1345 هم اکران شد. نسخه اولیه آن کیفیت خوبی ندارد، فیلمخانه ملی اخیراً این مستند را تصحیح کرده است تا امکان اکران مجدد آن فراهم شود. با توجه به موسم حج خبرگزاری ایکنا نشستی را با حضور رضا برجی، مستند‌ساز و رضا درستکار، منتقد و کارشناس سینما برگزار کرد و به نقد و بررسی این اثر پرداخت، در ادامه با مشروح این نشست همراه شوید. 

ایکنا – دیدن مستند خانه خدا پس از 50 سال هنوز هم جذاب است و طی این سال‌ها نتوانسته‌ایم مستندی به این زیبایی بسازیم علت این موضوع از نظر شما به عنوان یک مستند‌ساز چیست؟

رضا برجی ــ  در ابتدا باید از فیلمخانه ملی تشکر کنم زیرا این امکان را فراهم آورد‌ه تا فیلم‌های برتر تاریخ سینما، حتی آثاری که قبل از انقلاب تولید شده‌اند بازسازی شوند، زیرا این آثار سرمایه‌های هنری ایران زمین‌اند و نسل‌های مختلف باید بتوانند آن‌ها را مشاهده کنند. مستند خانه خدا، اثری است که تاریخ مصرف ندارد، به همین جهت دیدن آن هنوز هم جذاب است. فیلم ساختاری روایی دارد که نریشن مناسبی آن را همراهی می‌کند. البته نمی‌توان گفت این اثر کاملاً بدون نقص است، برای مثال در بحث روایی فیلم ایرادات‌ مختصری هست که می‌شد با تحقیق بیشتر وجود نداشته باشد، اما این مستند هنوز هم ظرفیت اکران عمومی را دارد و قطعاً برای مخاطبان جذاب است. 

ایکنا – یک اشتباه تاریخی درباره مستند خانه خدا رخ داده، این فیلم به کارگردانی ابوالقاسم رضایی ساخته شده است اما در برخی از اسناد کارگردانی این فیلم را به جلال مقدم نسبت می‌دهند، چرا این تحریف صورت گرفته است؟

 

درستکار – خانه خدا فراتر از آن است که بتوان به سادگی آن را توصیف کرد. زیرا این فیلم سندی است که نمونه دیگری ندارد. دوم، اینکه این مستند پدر معنوی تمام آثار دینی و معنوی است که در سینمای ایران تولید شده است. سوم، خانه خدا محصول همکاری سینماگران روشن‌اندیشی است که شاید در ظاهر در چنین فضاهایی نبوده‌اند، اما با مهیا شدن شرایط توانسته‌اند اثری ماندگار تولید کنند. چهارمین دلیل برای فاخر بودن این اثر بکر بودن آن است، زیرا هیچگونه دستکاری و تحریفی در این اثر صورت نگرفته است و در نهایت، خانه خدا را باید اولین فیلمی نام برد که در جهان با مقیاسی بزرگ به فریضه حج پرداخته است.

 

درباره چگونگی ساخت این مستند نیز باید بگویم، وقتی ملک فیصل، پادشاه عربستان به ایران آمده بود ابوالقاسم رضایی و جلال مقدم راهی به دربار پیدا کردند و از پادشاه عربستان خواستند تا به آن‌ها اجازه ساخت فیلمی درباره حج را بدهد. این مجوز صادر شد و در دی ماه سال 44 این فیلم ساخته و در آذرماه سال45 هم در سینماهای ایران، اکران شد، اما درباره کارگردانی فیلم باید بگویم در بسیاری از منابع نام جلال مقدم به عنوان کارگردان ذکر شده، اما با توجه به شواهدی که در این زمینه وجود دارد خانه خدا مسلماً فیلم جلال مقدم نیست، زیرا زمینه روشنفکری که در آثار مقدم وجود دارد هیچ سنخیتی با این اثر ندارد.

زمانی که این فیلم ساخته شد، گروه‌هایی وجود داشتند که منزلت خانه خدا را بالاتر از این می‌دانستند تا فیلمی درباره‌اش ساخته شود. برای همین در آستانه اکران سوء قصدی به ابوالقاسم رضایی صورت گرفت و همین مسئله باعث شد تا نام کارگردان از این مستند حذف شود، برای همین این تصور به وجود آمد که جلال مقدم کارگردان این اثر است. پس  از انقلاب اولین نمایش این فیلم در موزه امام علی (ع) انجام شد با بحث‌هایی که درباره این اثر مطرح شد این یقین حاصل شد که ابوالقاسم رضایی قطعاً کارگردان این اثر است. در ضمن باید بگویم تدوین‌گر این مستند نیز ابراهیم گلستان نیست، زیرا در نحوه تدوین این فیلم اثری از سبک گلستان مشاهده نمی‌شود، اما به دلیل نفوذ و تأثیر گلستان در سینمای آن روز، این اثر را به او نسبت داده‌اند. 

 

نگاه من به این اثر این است همانگونه که صاحب فریضه حج خداست و اوست که تمامی وقایع حج را کارگردانی می‌کند، گروه سازنده هم خواسته‌اند با عنوان نکردن نام کارگردان، اشاره‌ای به این مقوله داشته باشند. درباره این فیلم جالب است بدانید خانه خدا اکرانی بسیار موفق در جهان اسلام داشته است، زیرا  این اثر در 85 کشور به نمایش درآمد و فروشی قابل توجه داشت، به نحوی‌که پخش‌کننده هندی توانست به واسطه فروش مستند، جزیره‌ای خریداری کند. در ضمن این فیلم توانست در جشنواره‌های گوناگون جوایز فراوانی به خود اختصاص دهد. این اثر یکی از افتخارات ایرانیان است و جای خرسندی‌ است که بیش از نیم قرن پیش این اثر در ایران ساخته شده است. 

ایکنا – اشاره کردید اشتباه روایی در این اثر وجود دارد، درباره این موضوع برایمان توضیح دهید. 

برجی – در بخش‌هایی از خانه خدا شباهت‌هایی با آثار شهید آوینی وجود دارد، زیرا نریشنی این اثر کاملاً جذاب و دلنشین بود و برای من یادآور آثار شهید آوینی بود و به همین جهت برای مخاطب بسیار دلنشین بود و البته در بخش‌هایی به دلیل عدم آشنایی نویسنده با برخی جزییات اشتباهاتی صورت گرفته بود. برای مثال وقتی حجاج وارد منا می‌شوند تنها یک شیطان را سنگ می‌زنند، اما در این فیلم می‌بینیم که در روز اول به سه شیطان سنگ می‌زنند.

ایکنا – این فیلم یک اثر کاملاً تقریبی است، چرا خانه خدا با این ظرفیت برای مخاطبان معرفی نشده است.در زمان پایان حج می‌بینیم که اشاره‌ای به نماز نساء نمی‌شود، این امر به دلیل پیشگیری از داوری اهل سنت انجام شده است؟

درستکار ــ گرفتاری ما از همین جا شروع می‌شود که اصل موضوع را رها کرده‌ایم و به فرعیات می‌پردازیم. این موضوع تا آنجا پیش می‌رود که گاهی خود را برتر از آیین می‌دانیم، درحالیکه فیلم‌های دینی آثار‌ی‌اند که وحدت کلمه را سر لوحه خود می‌دانند، البته رهبر معظم انقلاب هم بارها بر مسئله وحدت میان مسلمانان تأکید کرده‌اند. زمانی که به حج مشرف شدم در کاروان خودمان واکنش‌های تفرقه‌انگیز فراوانی مشاهده کردم. در بسیاری موارد روحانی و مداح کاروان دائماً بر مسائل فرقه‌ای بحث می‌کنند و این جای افسوس دارد که روح این مراسم را با برداشت‌های شخصی اینگونه زیر سؤال می‌بریم. 

 

جالب است بدانید گفتار متن این فیلم متأثر از کتاب «خسی در میقات» است زیرا تجربه‌ای که جلال آل احمد در سال 42 کسب کرده است، برای سازندگان فیلم خانه خدا نیز با فاصله زمانی اندکی تکرار شده است.

 

برجی ــ در موضوعاتی نظیر حج قطعاً نباید به موارد اختلافی دامن زد و اگر قرار بود من این فیلم را بسازم قطعاً به مواردی مانند غدیر اشاره نمی‌کردم تا اثرم برای همه مسلمانان کاربرد داشته باشد البته این نگرش به معنای کوتاهی از اصول نیست، بلکه در مواقعی لازم است برای حفظ برادری در جهان اسلام در برخی از آثار که قرار است کل امت اسلام مخاطب آن باشد چنین مواردی مطرح نشود. درباره ظرافت این اثر باید به نکته دیگری اشاره کرد. در بخشی از این مستند برخی حجاج کفششان را به سمت شیطان پرتاب می‌کنند و این امر ریشه در فرهنگ اعراب دارد که این عمل را به عنوان نفرت‌انگیزترین کار ممکن انجام می‌دهند. 

 

 

درستکار ــ نگرش به تقریب مذاهب در این فیلم به شکل زیبایی رخ داده است. کارگردان در این فیلم به زیرکی فصل مشترک حج میان اهل سنت و تشیع ترسیم کرده است و دقیقاً به همین جهت است که سینمای دینی فراگیر است اما سینمای مذهبی جهت‌دار است و تنها می‌تواند مخاطبان خاص خودش را جذب کند. 

 

 

برجی – هر مسلمانی این فیلم را مشاهده کند چیزی خارج از حج  از مناسک اصلی حج مشاهده نمی‌کند، بنابراین کل مسلمانان مخاطب این اثرند، این اثر در همه زمینه‌ها نگاهی بین‌المللی دارد و شاید به سادگی نتوان ملیت کارگردان را حدس زد زیرا از نمادهای ایرانی مانند پرچم ایران تنها در جایی استفاده شده که پرچم سایر کشورها‌ هم نمایش داده می‌شود و زائران ایرانی هم مانند سایر گروه‌هایی که در حج حضور دارند در این اثر ترسیم شده‌اند. یکی دیگر از مواردی که کارگردان به خوبی به آن پرداخته است استفاده از نمادهای اسلامی است و نمادگرایی در بخش‌هایی که هلال ماه ترسیم می‌شود به زیبایی در این اثر رخ داده است. 

ایکنا – آیا پس از 53 سال و با پیشرفت امکانات ممکن است دوباره اثری مانند خانه خدا بسازیم؟

درستکار ــ اول باید تأکید کنم که این ابزار نیست که یک اثر را می‌سازد، بلکه فاکتورهای دیگری همچون نوع نگاه و کارگردانی می‌تواند اثری مانند خانه خدا را شکل دهد و زمینه‌ساز آثار دیگر در این مضامین شود. همان‌گونه که می‌بینیم پس از این مستند است که ناصر تقوایی هم «اربعین» را می‌سازد اما متأسفانه سال‌هاست که آثار ارزشمند مخاطب‌پسند تولید نشده‌ است و تنها آثاری تولید می‌شوند که در راستای افکار و خوشایند مدیران هستند. 

 

نکته جالب درباره خانه خدا به زمان اکران عمومی این اثر در سال 1345 باز می‌گردد، در آن زمان وقتی این فیلم در سالن‌های عمومی به نمایش در می‌آمد سینمای از تصاویر و المان‌های رایج خالی می‌شد و پرچم‌های مذهبی جایگزین آن‌ها می‌شد و حتی قبل از پخش فیلم هم سرود ملی آن دوران پخش نمی‌شد تا شرایط برای خانواده‌های مذهبی برای تماشای این اثر فراهم باشد.

 

برجی ــ تصاویر این اثر با دوربین 35 میلی‌متری و روی دست گرفته شده و برای من به عنوان فیلمساز دیدن برخی تصاویر در این اثر شگفت‌انگیز بود زیرا شرایط ثبت آن در انبوه جمعیت و گرمای شدید عربستان بسیار سخت بود و بیانگر باور و ایمان قلبی گروه به کارشان است.

درستکار ــ نکته پایانی که باید فیلم‌برداران این اثر اشاره کرد این است که احمد شیرازی، محمود ایثاری، عباس دستمالچی و نعمت حقیقی به عنوان تصویربرداران این اثر همگی مرحوم شده‌اند اما یادگاری عظیمی از خود برجای گذاشته‌اند. در پایان باید گفت خانه خدا همچون یک فرش نفیس است که همه چیز آن به زیبایی و قرینگی روند آن را شکل داده است به همین جهت نمی‌توان این فیلم را تدوین دوباره کرد و یا چیزی از آن کاست یا بدان افزود.

 

انتهای پیام