دانشنامه امام حسین(ع)؛ تالیفی بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ
گروه معارف ــ از راه‌های به دست آوردن اطلاعات درباره هر موضوع، مراجعه به دائرة‌المعارف‌ها و دانش‌نامه‌هایی است که درباره آن نگاشته شده است. این نوشتار درصدد معرفی اجمالی یکی از این دانش‌نامه‌ها است که درباره زندگی پر برکت امام حسین(ع) به رشته تحریر درآمده است.
به گزارش ایکنا از استان مرکزی، از راه‌های به دست آوردن اطلاعات درباره هر موضوع، مراجعه به دائرة‌المعارف‌ها و دانش‌نامه‌هایی است که درباره آن نگاشته شده است. این نوشتار در صدد معرفی اجمالی یکی از این دانش‌نامه‌ها است که درباره زندگی پر بـرکت امام حسین(ع) به رشته تحریر درآمده است.
کتاب «دانشنامه امام حسین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ» در 15 جلد، حاصل تلاش اسـتاد محمد محمدی ری‌شهری و جمعی از همکاران ایشان است و چاپ دوم آن در سال 1388 توسط سازمان چاپ و نشر دار‌الحدیث به چاپ رسیده است. این دانشنامه با محور قرار دادن امام حسین(ع) و جستجو در بیش از پانصد مصدر تاریخی، حدیثی، فـقهی، تـفسیری و کلامی، آنچه را درباره زندگانی فردی و اجتماعی، سخنان و آرا و نظریات دیگران درباره امام(ع) یافت می‌شده را گردآوری نموده است.
این دانشنامه، از پانزده بخش و 138 فصل تشکیل شده که به اجمال از این قرار است:
بخش اول: زندگی خانوادگی سیدالشهدا(ع)
این بخش دارای شش فصل و حاوی مطالب زیر می‌باشد:
فصل اول: چگونگی تولد و حوادث مربوط به تولد و تاریخ ولادت امام حسین(ع)
فصل دوم: درباره نام‌گذاری امام حسین(ع) و اشاره‌ای به نام‌ها و لقب‌های ایشان
فصل سوم: ویژگیهای ظاهری و شباهت‌های ایشان به جد بزرگوار خویش پیامبر خدا(ص)، مادرش فاطمه(س) و موسای پیامبر(ع) و طریقه لباس پوشیدن آن حضرت.
فصل چهارم: چگونگی پرورش آن حضرت در خاندان رسول خدا(ص)، اظـهار مـحبت پیـامبر و بازی کردن با ایشان و نـماز خـواندن بـا پیامبر(ص) و ...
فصل پنجم: اجمالی درباره همسران آن حضرت و تحقیقی در زمینه انتساب مادر امام زین العابدین(ع) به یزدگرد سوم و ضعف برخی گزارش‌ها دربـاره انـتساب هـمسرانی به امام حسین(ع)
فصل ششم: تعداد فرزندان و شـرح اجمالی آنان و تحقیقی درباره انتساب حضرت رقیه به امام حسین(ع)
بخش دوم: فضیلت‌ها و ویژگیهای امام حسین(ع)
این بخش نیز دارای شش فصل اسـت:
فـصل اول: فـضائل مشترک میان امام حسین(ع) و سایر اهل بیت(ع) مانند طهارت از انواع پلیدی‌های ظاهری و باطنی، مرجعیت علمی، همتایی امام (ع) با پیامبر(ص) در وجوب تسلیم بودن در برابر ایشان و حرمت ستیز مخالفان بـا ایـشان و .... از جـمله مسائلی است که مطرح شده است.
فصل دوم: فضائل مشترک بین آن حـضرت(ع) با برادر بزرگوارشان امام حسن(ع) مانند فرزند پیامبر خدا بودن، تصریح پیامبر(ص) به امامت آنان، جایگاه رفیع خانوادگی و برتری آنان بر سایر جوانان اهل بهشت و اهمیت دوستی با آنان و خطر دشـمنی بـا آنان.
فصل سوم: فضائل اختصاصی آن حضرت(ع) مانند زیور آسمان و زمین بودن، محبوب‌ترین مردم نزد اهـل آسـمان، دعـای پیغمبر(ص) برای علاقه‌مندان به امام حسین(ع) و بوسه زدن بر پیشانی و لب‌های وی.
فصل چهارم: فـضائل اخـلاقی امام حسین(ع) همچون عزت نفس، حسن خلق، شجاعت، ادب، تواضع و سخاوت و داستان‌هایی در این‌باره.
فصل پنجم: ویـژگی‌های عبادی امام حسین(ع)، شب زنده‌داری و نیکی‌‌های آن حضرت(ع).
فصل ششم: کرامات امام حسین(ع).
بخش سـوم: دلایـل امامت امام حسین(ع) و فرزندانش
این بخش از چهار فصل تشکیل شده است:
فصل اول: بـر اساس روایـات معتبر ثابت شده که امامان معصوم(ع) پس از پیامبر(ص) از سوی خداوند متعال به عنوان رهبر تـعیین گـردیده‌اند و خداوند رهبری را در نسل امام حسین(ع) قرار داده است.
فصل دوم: تعبیرات مختلف پیامبر خـدا(ع) دربـاره امـامت سیدالشهدا(ع) و استمرار امامت در نسل ایشان به صورت دسته‌بندی شده آمده است.
فصل سوم: تـبیین صـریح امـامت امام حسین(ع) توسط امام علی(ع)،حضرت فاطمه‌زهرا(س) و سایر اهل بیت( تا امام هـادی(.
فصل چهارم: دو وصیت‌نامه مکتوب حضرت که یکی را هنگام حرکت از مدینه و دیگری را در کربلا به امّه سلمه و دخـتر بـزرگش فاطمه سپرد و همچنین وصی قرار دادن خواهرش زینب(س) و تبیین موضوع وصیت‌های مختلف ایـشان.
بـخش چهارم: زندگی آن حضرت پس از پیامبر(ص) تا شهادت پدر
ایـن بـخش نـیز از چهار فصل تشکیل شده که به زنـدگی آن حـضرت از هفت سالگی تا چهل سالگی می‌پردازد:
فصل اول: به زندگی آن حضرت از هفت تا نـه سـالگی- که مقارن ایام خلافت ابـوبکر اسـت(11-13ق)- اشاره دارد. ایـن دوران، تـلخ‌ترین ایـام زندگی آن حضرت بوده است کـه وفـات پیامبر(ص)، شهادت مادرش فاطمه(س) و مظلوم واقع شدن پدرش در این دوران اتفاق اقتاد.
فـصل دوم: زنـدگی آن حضرت از نه تا نوزده سالگی. (مـقارن با خلافت عمر13-24ق)
فـصل سـوم: زندگی آن حضرت(ع) از بیست تـا سـی و یک سالگی (مقارن با خلافت عثمان24-35ق) برخورد تند ایشان با ابوسفیان، بیماری ایـشان در راه مـکه، تبعید شدن ابوذر به ربـذه و کـشته شـدن عثمان، شرکت در جـنگ‌های افـریقیه(تونس) و طبرستان.
فصل چـهارم: گـزارش زندگی آن حضرت از 31 تا 36 سالگی - که مقارن با خلافت پدرش امام علی((35-40ق) است - و حضور فعال آن حـضرت در صـحنه‌های سیاسی و نظامی، به ویژه در جنگ‌های جـمل، صـفین و نهروان.
بـخش پنجم: از شـهادت پدر تا قیام عاشورا
در ایـن بخش که شامل سه فصل است به موضوعات مهمی همچون رفتار آن حضرت در زمان امـامت بـرادر، موضع‌گیری‌های ایشان در برابر حکومت معاویه و ولایـت‌عهدی یـزید پرداخـته شـده اسـت.
فصل اول: پیرامون پیـروی کـامل امام حسین(ع) از امام زمان خود و احترام ویژه به برادر در مورد صلح با معاویه و وصیت امام حـسن(ع) بـه ایـشان.
فصل دوم: درباره سیاست امام(ع) در برخورد با مـعاویه و سـیاست مـعاویه در بـرخورد بـا ایـشان، زمینه سازی امام(ع) برای قیام و ...
فصل سوم: تلاش‌های معاویه برای ولایت‌عهدی فرزندش یزید، به قتل رساندن سران مخالفان از جمله امام حسن(ع) و سعدبن‌ابی‌وقّاص، بیعت گرفتن معاویه برای یـزید، مخالفت آن حضرت(ع) با بیعت و سفارش‌های معاویه به یزید در مورد چگونه برخورد کردن با آن حضرت(ع).
بخش ششم: پیشگوئی‌ها درباره شهادت امام حسین(ع)
این بخش از چهار فصل تشکیل شده است:
فـصل اول: گـزارش خبر دادن خداوند از به شهادت رسیدن امام حسین(ع) و اینکه آن حضرت سرور همه شهیدان گذشته و آینده جهان است و شهادت فرزندان و همراهانش.
فصل دوم: پیشگوئی‌های پیامبر خدا(ص) درباره شهادت امام حسین(ع) پیـش از ولادت وی و در مقاطع مختلف کودکی آن حضرت، تاریخ شهادت، مکان شهادت، نام و مشخصات قاتل، کیفیت قتل، مزار و زائران امام.
فصل سوم: پیشگوئی‌های حضرت علی(ع) (در ایام خلافتش حـداقل سه بار از سرزمین کربلا عبور کردند و بـیشتر پیشگوئی‌های آن حضرت در این سرزمین بوده است.) و بیان مشخصات شرکت‌کنندگان قتل سید الشهدا(ع)، نام پرچمدار سپاه آنان و تعدادی از شخصیت‌های معروفی که در آن حضور دارند، نـام قـاتلان آن حضرت، نام برخی از کـسانی کـه امام را یاری نکردند.
فصل چهارم: سایر پیشگوئی‌ها مانند پیشگوئی‌های امام حسن و امام حسین(ع)، سلمان، ابوذر، ابن‌عباس، شماری از اصحاب امام علی(ع) و کعب‌‌الاحبار درباره شهادت امام حسین(ع).
بخش هفتم: خروج امام حسین(ع) از مدینه تا رسیدن به کربلا
این بخش در هفت فصل تنظیم شده و در آغاز آن تحلیلی درباره زمینه‌ها و علل قیام عاشورا صورت گرفته است.
فصل اول: جریان بیعت گرفتن یزید و برخورد با مخالفین، امـتناع امام حـسین(ع) از بیعت با یزید و خروج آن حضرت از مدینه.
فصل دوم: حوادث هنگام خروج امام حسین(ع) از مدینه تا ورود ایشان به مکه.
فصل سوم: اتفاقاتی که در زمان اقامت آن حضرت در مکه رخ داده است مانند دعوت کوفیان از ایشان برای آمدن به کوفه، قیام بر ضد حکومت یزید و یاری خواستن امام(ع) از بزرگان بصره.
فصل چهارم و پنجم: وقایع رفتن مسلم از مکه به کوفه، شهادت ایشان و جمعی از یاران امام(ع) در کوفه، زندانی شدن تـعدادی از یـاران آن حـضرت(ع)، استعفای مسلم از نمایندگی امام در راه کوفه، محل اقامت مسلم در کوفه، شمار بیعت‌کنندگان با او و جریان تـرور ابن‌زیاد.
فصل ششم: متن و شرح پیشنهادهای انصراف از سفر امام حسین(ع) به کوفه از سوی افراد مختلف کـه انـگیزه‌های گوناگونی داشتند همراه با تحلیل آنها.
فصل هفتم: توضیحات درباره نقشه مسیر امام حسین(ع) از مکه به کربلا، تلاش‌های یزید برای منصرف کردن امام(ع) از سفر به عراق و حوادث مربوط به حرکت امام از مکه تا کربلا و تحلیل و ارزیابی سفر امام حسین(ع) به عراق و انقلاب کوفه.
بخش هشتم: رسیدن امام حسین(ع) به کربلا تا شهادت ایشان
حادثه جانسوز عاشورا از آغاز ورود تا شهادت یاران، فرزندان، بـرادران، فـرزندان برادر و خواهر و ... و سرانجام شهادت خود ایشان در نه فصل بیان گردیده است.
فصل اول: تاریخ ورود به کربلا و شهادت حضرت(ع) به شمسی و میلادی، حوادث مدت اقامت آن حضرت در کربلا و...
فصل دوم: چگونگی آرایش نـظامی یـاران حضرت در برابر سپاه کوفه، اتمام حجت با عمر سعد، آغاز جنگ توسط عمر سعد، توصیف چگونگی نبرد یاران آن حضرت با سپاه دشمن، نماز جماعت خواندن امام حسین(ع) با یاران خـود در صحنه نبرد، سلام وداع حضرت(ع) و آخرین دعای ایشان.
فصل سوم: مهم‌ترین ویژگیهای اصحاب امام حسین(ع) و نام کسانی که در حمله اول سپاه کوفه به شهادت رسیدند، چگونگی شهادت برجسته‌ترین یاران حضرت(ع) و شـرح حـال اجمالی آنان و ارائه شمار شهدای کربلا در چهار گروه.
فـصل چهار تا هشتم: گزارش چگونگی شهادت جان‌گداز فرزندان، برادران، فرزندان برادر و فرزندان خواهر و فرزندان عقیل.
فصل نهم: حوادث جانسوز و آخرین لحظات زندگی افـتخارآمیز آن حضرت(ع)، گزارش‌هایی درباره شمار زخم‌های بدن امـام(ع) و روایـاتی درباره قاتل ایشان.
بخش نهم: وقایع پس از شهادت امام حسین(ع)
این بخش شامل هشت فصل به شرح ذیل است:
فصل اول: گـزارش مصائب جانکاه بازماندگان، غارت لباس‌های امام(ع)، اسب‌دوانی بر جسد مطهر ایـشان، غارت خیمه‌ها و زیورآلات خاندان رسالت، آتش کشیدن خیمه‌ها و اظهار شادمانی یزید و پیروان او.
فصل دوم: تحقق پیشگوئی‌های پیامبر(ص) که دربـاره شـهادت آن حـضرت(ع) شده مانند: خورشید گرفتگی، سرخ شدن آسمان، گریه آسمان و زمین، نـوحه‌گـری جن، فریاد جبرئیل و... .
فصل سوم: حضور پیامبر(ص) به هنگام دفن شهدا، دفن‌‌کنندگان امام و یارانش، جـایگاه قـبور شـهدا و دیده شدن بدن سیدالشهدا(ع) در قبر توسط عامل متوکل عباسی و چگونگی دفـن شـهدا و روز دفـن آنها.
فصل چهارم و پنجم: بیان حوادث مربوط به سرهای مقدس شهدا، فرستاده شدن آنها بـه کـوفه و شام و گرداندن آنها، محل دفن سر منور امام حسین(ع) و کرامات آن.
فصل ششم: پژوهشی دربـاره تـعداد اسرا و باقی‌ماندگان خاندان رسالت در واقعه کربلا، چگونگی بردن اهلبیت امام(ع) از کربلا و ورود آنها بـه کـوفه و حـوادث مربوط به آن از جمله دفاع دلیرانه عبدالله عفیف از اهلبیت امام در مسجد کوفه و شهادت او، سخنرانی‌های حـماسی امـام سجاد(ع)، فاطمه صغرا، ام کلثوم و حضرت زینب(س) و جریان شهادت دو کودک منسوب به مـسلم بـن عـقیل.
فصل هفتم: فرستاده شدن اهلبیت امام(ع) از کوفه به شام، پژوهشی درباره مسیر اسرا، رنج‌هایی کـه در راه شام و خود شام متحمل شدند، سخنرانی‌های امام سجاد(ع) در مسجد دمشق و حضرت زیـنب(س) در مـجلس یـزید که آگاه‌سازی مردم و موضع‌گیری خواص را در پی داشت.
فصل هشتم: چگونگی زیان دیدن حکومت یزید به خـاطر حـضور اهـل‌بیت امام حسین(ع) در شام که موجب اظهار ندامت یزید گشت، بازگشت خاندان رسـالت بـه مدینه، زیارت نخستین زائر قبر امام حسین(ع) و دیدار جابر با اهلبیت سیدالشهدا(ع).
بخش دهم: بازتاب شـهادت امـام حسین(ع) و سرانجام قاتلان حضرت و یارانش
این بخش شامل شش فصل است کـه در آغـاز آن تحلیل بازتاب‌های اجتماعی و آثار تکوینی واقعه عـاشورا و پدیـد آمـدن چهار جنبش تا پس از ده سال از واقعه کربلا تبیین گردیده اسـت.
در پنج فصل نخست: ارائه متن گزارش‌های مربوط به بازتاب سیدالشهدا(ع) و یارانش در بین شخصیت‌های بـرجسته آن روز جـهان اسلام، در میان جنایتکاران و حتی غـیر‌مـسلمانان.
فصل ششم: گـزارش سـرنوشت افراد دخیل در واقعه عاشورا و کسانی کـه امـام را یاری نکردند.
بخش یازدهم: عزاداری و گریه بر امام حسین(ع)
این بخش از چـهار فـصل تشکیل شده که با تحلیل فـلسفه تداوم عزاداری برای سـید‌الشـهدا(ع) و آثار و برکات آن، ویژگیهای مجالس عـزاداری هـدفمند و آسیب‌شناسی عزاداری برای امام حسین(ع) شروع می‌شود.
فصل اول: توصیه به عزاداری بـرای سـیدالشهدا(ع) در روایات، معرفی نخستین عـزاداران پس از واقـعه کربلا، اولیـن کسانی که در عـزای ایـشان لباس سیاه پوشیدند و تـحلیل سـیر تاریخی مراسم عزاداری حسینی از قرن اول هجری تا عصر حاضر.
فصل دوم: بیان ذکر مصائب سـیدالشهدا(ع)، سـه بار درود گفتن با جمله «صلی الله عـلیک یـا اباعبدالله» هـنگام یـادآوری ایـشان، به یاد آوردن تـشنگی امام(ع) هنگام نوشیدن آب و همچنین ذکر مصیبت نزد امام باقر و امام صادق(ع).
فصل سوم: تبیین اهـمیت روز عـاشورا در ضمن روایتی و اشاره به آداب آن مانند: تـعطیلی عـمومی، اجـتناب از لذّت‌ها، بـرپایی مجالس عزاداری در مـنزل یـا شرکت در آن مجالس، تسلیت به یکدیگر با این جمله« عظم الله اجورنا بمصابنا الحسین(ع) و جعلنا و ایاکم مـن الطـالبین بـثأره مع ولیه الامام المهدی من آل محمد(ع) و خـواندن نـماز و دعـا و زیـارت عـاشورا.
فـصل چهارم: ثواب گریستن و گریاندن در مصیبت سیدالشهدا(ع) طبق روایات، تشویق به گریستن و اظهار حزن و جزع در این مصیبت و سرودن شعر، گزارش‌هایی از گریستن حضرت آدم، ابراهیم، عیسی(ع)، پیامبر اکرم(ص) و خـاندانش، فرشتگان، پریان، انواع حیوانات، آسمان و زمین و همه چیز حتی دشمنان آن حضرت(ع).
بخش دوازدهم: نمونه مرثیه‌ها در سوگ امام حسین(ع)
پس از دسته‌بندی محتوایی اشعار سروده شده در طول چهارده قرن در رثای سیدالشهدا(ع)؛ بررسی تـحولات شـعر عاشورایی و نمونه اشعار سروده شده به ترتیب تاریخ در هفت فصل.
بخش سیزدهم: زیارت امام حسین(ع)
در آغاز این بخش ابتدا واژه‌‌شناسی زیارت، ریشه‌یابی آن در فطرت، زیارت بندگان و مردگان از دیـدگاه اسـلام، تشویق احادیث اسلامی به زیارت قبور پیامبر خدا و اهلبیت(ع)، فضیلت زیارت سیدالشهدا(ع) و آداب آن بیان شده و سپس احادیث فضایل زیارت قبر امام حسین(ع)، آثار و بـرکات آن، هشدار نسبت به ترک آن، حـضور فـرشتگان، ارواح انبیا و اولیای الهی در مزار ایشان، آداب زیارت و زیارت‌نامه‌های مختلف و نایب گرفتن برای زیارت در شانزده فصل تبیین گردیده است.
بخش چهاردهم: مزار امام حسین(ع)
این بخش از سه فصل تشکیل شده کـه شـرح آن - بعد از ارائه تاریخچه حرم حسینی، احادیثی درباره فضیلت مزار امام حسین(ع) و برکات تربت مزار ایشان در ابتدای بخش - از این قرار است:
فصل اول: معرفی حرم ایشان به عنوان باغی از باغ‌های بهشت و محل استجابت دعا، مخیر بودن مسافر به اینکه نمازش را تمام بخواند یا شکسته.
فصل دوم: در رابطه با طلب شفا به تربت حضرت، آداب آن، موانع بهره‌مندی از برکات تربت، معرفی چند نمونه از بیمارانی که به تربت شـفا یـافته‌اند و محدوده تـربت مزار ایشان.
فصل سوم: ذکر احادیث در رابطه با سایر برکات تربت مانند بهره‌گیری از آن در ترس و وحشت، مضاعف شـدن ثواب نماز، فضیلت ساخت تسبیح و برداشتن کام نوزاد با تربت حـضرت(ع).
بخش پانزدهم: حکمت‌های نقل شده از سیدالشهدا(ع)
بعد از تفسیر معنای حکمت در لغت و قرآن و حدیث در قسمت آغازین این بخش؛ حکمت‌‌هـای مـنثور و منظوم منقول یا منسوب به ایشان در زمینه‌های معرفتی، سیاسی، عبادی، اخلاقی و عملی در ده بـاب و پنـجاه و پنـج فصل به تفصیل و دسته‌بندی شده ارائه گردیده‌است.
باب اول: حکمت‌هایی درباره عقل، علم، حکمت و یقین در سه فـصل.
باب دوم: تبیین حکمت‌های اعتقادی مربوط به خداشناسی، ایمان، اسلام، قضا و قدر، معاد و زنـدگی پس از مرگ در پنج فصل.
بـاب سـوم: ارائه حکمت‌های اعتقادی، سیاسی و اخلاقی در رابطه با امامت، امت، فضایل اهلبیت(ع) و رهبری آنان، پیروان اهلبیت(ع)،سخنان حضرت(ع) در برخورد با معاویه و درباره بیعت با یزید، علل قیام علیه یزید، ردّ پیشنهاد سکوت، سخنان ایـشان درباره اصحاب با وفای خویش و ... در پانزده فصل.
باب چهارم: بیان حکمت‌هایی درباره اعمال عبادی، طلب حلال و انفاق در راه خدا در چهارده فصل.
باب پنجم: تبیین حکمت‌های اخلاقی و عملی درباره آداب معاشرت و ره‌نمودهای طبی در یـازده فـصل.
باب ششم: حکمت‌های جامعی که در قالب احادیث قدسی یا احادیث نبوی و علوی از حضرتش نقل شده است.
باب هفتم: ارائه حکمت‌هایی که در هیچ یک از ابواب جای نگرفته‌اند.
باب هشتم: ارائه پژوهشی درباره اشـعار امـام حسین(ع) و دیوان منسوب به حضرت، بررسی مصادر تاریخی، ادبی و حدیثی اشعار ایشان و ارزیابی استناد آنها به امام(ع) و دسته‌بندی محتوایی اشعار.
باب نهم: بیان تمثّل‌های امام حسین(ع) به اشعار دیگران.
بـاب دهم: گزارش دیوان منسوب به حضرت(ع) و بررسی انتساب این دیوان به حضرت(ع).
در پایان امید می‌رود با معرفی اجمالی این دانشنامه که تقریبا زندگی کامل امام حسین(ع) را دربرگرفته نیاز خـوانندگان را بـرآورده و رغبتی دو چندان برای مطالعه ایـن دانـشنامه به ـوجود آمده باشد.
یادداشت از محمد صابر، پژوهشگر علوم دینی
انتهای پیام
