حکم روزه در قرآن

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت‌علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن طی یادداشتی که به مناسبت آغاز ماه مبارک رمضان در اختیار ایکنای قم قرارداده است، نوشت: براساس برخی آیات قرآن مانند آیه ۱۸۳ سوره بقره «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‎؛ اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، روزه بر شما واجب شده همانگونه که بر کسانی پیش از شما نیز واجب شد، تا شاید پرهیزکار شوید.» هدف تشریع روزه رسیدن به مقام تقوا و پارسایی است. 

در مکتب قرآن تقوا به معنای خویشتن‎داری و خودکنترلی، مؤثرترین ابزار و تنها ابزار رهایی از رنج و عذاب قیامت و باریابی به بهشت و قرب الهی است. واژه تقوا و واژگان هم خانواده آن بیش از ۲۵۰ بار در قرآن تکرار شده و نشانه اهمیت و ضرورت اصل تقوا در نظام هدایت و تربیت اسلامی می‎باشد.

علامه مصباح یزدی در کتاب گرانسگ اخلاق در قرآن، تقوا را عام‌ترین مفهوم اخلاقی معرفی می‎کند؛ تقوا، در لغت به معنای «حفظ کردن خویش از بدی و خطر» و متّقی کسی است که می‎کوشد تا خود را خطر و تهدید حفظ کند. از این‎رو واژه خوف از واژگان تقوا در منابع اسلامی است؛ واژه تقوا و کلمات هم خانواده (مشتقات) آن در مجموع ۲۵۸ بار به کار رفته است.

معانی چهارگانه تقوا در قرآن

واژه تقوا و مشتقات آن در قرآن در چهار معنا به‎کار رفته که نشان دهند بسط معنایی این اصل اخلاقی است. معانی چهارگانه عبارتند از: 

حایل و مانع

در شماری از آیات قرآن تقوا به معنای لغوی آن به‎کار رفته است مانند آیه «اَفَمَنْ یَتَّقی بِوَجْهِه سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیمَةِ؛ آیا آن کس که با چهره خویش عذاب سخت روز قیامت را از خود باز می‌دارد.» (زمر/ ۲۴) 

و آیه «سَر'ابیلَ تَقیکُمُ الْحَرَّ؛ جامه‌هایی که شما را از گرما حفظ می‌کند.» (نحل/ ۸۱)

ترس از خدا

در برخی آیه‎های قرآن تقوا به معنای ترس از عذاب خدا به‎کار رفته است. مانند یه «مُنیبینَ إِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکینَ (رو به سوى دین خدا کنید) در حال انابه و بازگشت به سوى او، و از او پروا کنید، و نماز را بر پا دارید و از مشرکان نباشید.» (روم/ ۳۱) 

 ترس در این آیه آمیخته با احترام برخاسته از آگاهی در برابر مالک روز قیامت و اعتقاد به داوری خداوند در روز رستاخیز است؛ ترسی متفاوت با معنای رایج آن در میان اعراب عصر نزول و مترادف با مفاهیمی، چون خوف و خشیت.

پیروی از دستورات الهی

تقوا در سومین کاربست قرآنی به معنای پایبندی به فرمان الهی است مانند آیه: «وَ کَذ'لِکَ اَنْزَلْناهُ قُرْا'ناً عَرَبِیّاً وَ صَرَّفْنا فیهِ مِنَ الْوَعیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ؛ و این گونه آن را قرآنى عربى [فصیح و گویا]نازل کردیم، و انواع وعید‌ها (و انذارها) را در آن بازگو نمودیم، شاید تقوا پیشه کنند» (طه/ ۱۱۳) در این آیه پیروی و پایبندی نسبت به دستورات الهی در حقیقت از ملزومات معنای اول یعنی ترس از عذاب الهی است. این پیوستگی مفهوم تقوا با پیروی از دستورات الهی از معصیت در آیات بسیاری گزارش شده است:

۱- امر به نماز (روم/ ۳۱)

۲- امر به روزه، (بقره/ ۱۸۷؛ ۱۸۳). 

۳- امر به زکات، (اعراف/ ۱۵۶) 

۴- ملکه نفسانی 

در عبارتی مانند «لَعلَّکُمْ تَتَّقُونَ» یا «لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ» در قرآن، تقوا به معنای ملکه نفسانی به‎کار رفته و نشانه وجود شناخت و بصیرت نسبت به فرامین الهی و به‌مثابه عامل انگیزشی بسیار موثر در رعایت اوامر و نواهی خداوند (در مقام عمل) است. تعبیر «لَعلَّکُمْ تَتَّقُونَ» یا «لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»، در پایان آیاتی که احکام و حدود الاهی را بیان می‌کنند و مراقبت بر آن‌ها توصیه می‌شود، بر این معنا دلالت دارد. (انعام/ ۱۵۳؛ حجرات/ ۳) و نیز آیاتی که در آن‌ها به نسبت تقوا و قلب اشاره شده است، (حجرات/ ۳) «وَ مَنْ یُعَظِ مْ شَعائِرَ اللّ'ه فَاِنَّه'ا مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ؛ کسانی که شعائر خدا را بزرگ می‌شمارند کارشان نشان پرهیزگاری دل‌هایشان باشد». (حج/ ۳۲). در تفسیر این آیه، حقیقت تقوا را امری معنوی دانسته که جایگاه آن قلب است. از این‎رو صدرالدین شیرازی تقوا را از مقامات قلبی دانسته است.

منظومه تقوا در نظام اخلاقی قرآن 

در قرآن شاهد بسط معنایی واژه تقوا از معنای لغویِ «ایجاد حایل میان خود و خطر» به معنای قرآنی «ترس مؤمنانه از خدا» و سپس به معنای «پیروی از دستورات الهی» هستیم. معانی سه‎گانه یاد شده منظومه تقوا در نظام اخلاقی قرآن را تشکیل می‌دهند.

ترس از عذاب خداوند موجب رعایت اوامر و نواهی می‎شود. انسان مؤمن، در پرتوی اصل تقوا، میان خود و قهر و عذاب الاهی حایلی قرار می‌دهد و تبعیت از اوامر و نواهی خداوند رفته رفته موجب می‌شود که تقوا در قلب مؤمن تعمیق و تثبیت شود. نشانه رسیدن به چهارمین مرحله آن است که شخص مومن، به سهولت و با رغبت شوق نه با تکلف و سختی، دستورات خداوند را انجام می‌‏دهد؛ از بدی‌ها پرهیز می‌کند و خوبی‌‎‌‌ها را انجام می‌‎دهد. 

پس از بازگویی معنای لغوی و اصطلاحی تقوا و جایگاه والای این اصل اخلاقی در قرآن، بایسته است، نسبت روزه و تقوا مدار توجه قرار گیرد؛ از آن رو که در قرآن، «تقوا» به عنوان دستاورد روزه معرفی شده است. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‎» (بقره/ ۱۸۳). این موضوع در دومین یادداشت پی‌جویی می‌شود.