تفسیر تدبری، تقلیدستیز و خرافه‌زدا است

به گزارش ایکنا، عبدالهادی فقهی‌زاده؛ استاد دانشگاه تهران، شامگاه 8 اردیبهشت ماه در نشست علمی «بازخوانی تحلیلی زمینه‌های سیاسی اجتماعی در تدبرگرایی معاصر» با بیان اینکه تدبر از ریشه دبر به معنای پشت‌سر و عاقبت چیزی و نگریستن در پیامد امور است، گفت: مفهوم اصطلاحی آن هم پی‌ در پی اندیشیدن و در نگریستن در ظاهر برای رسیدن به باطن امر است که مقتضی عبور از معانی لفظی و واژگانی برای درک پیام است. در تدبر الفاظ هم مدنظر است ولی ما از الفاظ عبور و به معنا می‌رسیم و از معنا هم عبور کرده و تلاش می‌کنیم به مقاصد دست یابیم. یعنی اگر تفسیر شناخت معانی الفاظ و تلاش برای درک مفاهیم است باید به مقاصد آیات چشم دوخت و در تدبر هم این عملیات بازسازی و بازیابی می‌شود.

 

وی افزود: ما در این نگاه به معانی اصلی و مقاصد پیام می‌نگریم که مقصود اصلی است؛ الفاظ مانند معبری هستند که ما را به معانی مراد می‌رسانند و لفظ و معنا دست به دست هم داده تا ما را به مقصود برسانند البته یک سره به الفاظ و معانی چشم نمی‌دوزیم بلکه از مسائل اساسی تدبر عمل‌کردن است و این موضوع آنچنان مهم است که شاید بتوان گفت علم و عمل در تدبر بهم می‌رسند.

 

فقهی‌زاده با بیان اینکه ما در عین اعتقاد به نظم آیات و سور و حتی نظم مصحفی قرآن کریم دنبال رسیدن به پیام‌های هدایتی جدید هستیم، گفت: بنده معتقدم که انسجام و پیوستگی داخلی موضوعات و واژگان در چارچوب سوره‌ها وجود دارد که بنده آن را در قالب یک پایان‌نامه بررسی کرده‌ام. تدبر یعنی نشان‌دادن انواع پیوندها و ارتباطات درون‌سوره‌ای یا از نظر برخی محققان فعال نشان‌دادن انواع ارتباطات درون‌مصحفی و به تعبیر دیگر تبیین ارتباطات آیات در سوره‌ها و سوره‌ها در مجموعه مصحف شریف. 

 

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه تفسیر جنبه تخصصی دارد ولی تدبر با سطح عمومی جامعه مرتبط است، اظهار کرد: یکی از نخستین اهداف فعالیت‌های تدبری، کشاندن فهم قرآن به سطح عمومی جامعه و انس مفهومی جامعه با قرآن کریم است. هدف بنیادین دیگر تفاسیر تدبری، رهایی از تفسیر به رای در متون تفسیری مصطلح است؛ ما وقتی نوجوان بودیم و در جلسات تفسیر و تدبر حضور داشتیم متاسفانه آنقدر معانی واژگان قرآن را سخت جلوه داده و حتی ما را از ورود در آن‌ها برحذر می‌داشتند که انسان بابت آن ناراحت می‌شود؛ مرحوم آخوند خراسانی در معنای تاویل آن را حمل قرآن و حدیث بر معنای مرجوح به دلیل ثابت عقلی و نقلی قلمداد کرده است و تفسیر به رای را در برابر آن می‌داند که حمل آیه و روایت بر معنای مرجوح به دلیل اعمال سلیقه است و نه دلایل عقلی و نقلی. 

 

استاد دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه تدبر نوعی بازگشت به فهم قرآن کریم و اثبات توانمندی آن در عرصه‌های مختلف است، اضافه کرد: یکی از اهداف اصلی تفاسیر تدبری، ارتباط برقرارکردن با نیازشناسی‌های جدید و تقویت توش و توان معنوی مخاطبان در مواجهه با تلاطمات فرهنگی است؛ حضرت علی(ع) فرمودند که فرزندان خود را لزوما به اخلاق و نگرش‌ها و زوایه‌های دید خودتان که با آن بزرگ شدید تربیت نکنید؛(انهم خلقوا لزمانهم)؛ بنده معتقدم نیازهای زمانه روز به روز نو به نو شده و تغییر می‌کند و فهم ما از قرآن هم اینطور است زیرا پیش‌دانسته‌های ما فرق می‌کند. هر چه پیش‌دانسته‌های ما پیوند بیشتری با قرآن داشته باشد قرآن را بهتر درک خواهیم کرد. همه پیش‌دانسته‌های مرتبط زمینه‌های مهمی برای درک و دریافت اشارات قرآنی هستند. 

 

فقهی‌زاده تصریح کرد: در تفاسیر تدبری، قرآن کتاب دنیا و آخرت است؛ برخی محققان مسلمان به خاطر تربیت و نگرش دینی و بنیادهای فکری معتقدند که قرآن کتاب آخرت است ولی در نگاه مفسران تدبری، قرآن کتاب دنیا و آخرت است؛ بدون شک قرآن کتاب آخرت است ولی به دنیا بی‌توجه نیست و از آن اعراض نمی‌کند. از این نظر معارف دینی در عینیت جامعه تبلور می‌یابد؛ ما نباید فکر کنیم دینداری هیچ بروز و ظهوری در زندگی دنیوی ما ندارد بلکه بینش صحیح دینی موجب تحقق عمل خالصانه در عرصه عملکردها و رفتارهای ما در عرصه اجتماع خواهد شد.

 

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه تلاش‌های تدبری تقلیدستیز، آرمان‌بنیان، نیازگرا و مقصدمحور است، اضافه کرد: سیاست یکی از جنبه‌های بارز در حیات اجتماعی مسلمین در همه عصرها و نسل‌ها است؛ یکی از مهمترین زمینه‌های سیاسی و اجتماعی تلاش‌های تدبری، رشد عقل‌گرایی و نگرش خرافه‌زدایانه از دین است؛ به ویژه در فرهنگ نویسندگان عربی، وقتی از عقل سخن گفته می‌شود، در واقع مرادشان آن چیزی است که نقل نیست و شاید با همین نگاه هم حضرت آیت‌الله معرفت، تفاسیر اجتماعی را جزء تفاسیر عقلی محسوب می‌کند یعنی در واقع تفاسیر اجتماعی از کنش‌های اجتماعی و تجربیات اجتماعی مایه می‌گیرد و از جنس نقلی یعنی قرآن و روایات نیست.

 

فقهی‌زاده با تاکید مجدد بر اینکه تفاسیر تدبری، خرافه‌زدا هستند، تصریح کرد: دنیای امروز تا حدود زیادی رمزگشایی شده است مثلا تا 500 سال قبل، رعد و برق برای مردم، عموما شناسا نبود و نمی‌دانستند چه چیزی عامل ایجاد صدای مهیب رعد و برق است؛ از زلزله و سونامی و تاریکی‌های بی حد و حصر که اعماق زمین را در برگرفته  است بگذریم؛ آن‌ها به صورت ساده تحلیل می‌کردند که هر کجا نور نیست، تاریکی است ولی نمی‌دانستند که چرا برخی ستاره‌ها پرنورتر و برخی کم نورتر هستند. غیر از گمانه‌زنی‌ها، پاسخ صحیحی به این نوع سؤالات ساده برای بشر امروز نداشتند. 

 

فقهی‌زاده با بیان اینکه نگرش‌ها ساده بود و با واقعیات عالم مرتبط نبودند، گفت: این ناشناختگی‌ها و جهالت‌ها از منظر علمی در برداشت مردم از قرآن و انطباق مسائل با آیات تاثیرگذار بود و البته امروز هم شاید برخی در نگاه‌های متحجرانه خود غوطه‌ور باشند ولی اغلب قریب به اتفاق بشر با پرتو افکنی علوم جدید و تجارب علمی در سطوح مختلف از خرافات دوری جسته‌اند و نگرش علمی به حوادث دارند.

 

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه اغلب مسلمین جهان آیات قرآن کریم را خردگرا و عقل‌پذیر می‌دانند، اظهار کرد: بخشی از میراث ما با برخی خرافات ریز و درشت و کوچک و بزرگ در آمیخته است و تفسیر تدبری راهی برای دور کردن این خرافات از ساحت دین است.  

 

فقهی‌زاده با اشاره به زمینه دیگر در پیدایش تدبرگرایی، اضافه کرد: دردمندی و واقع‌نگری مفسران اصلاح‌گرای اجتماعی با سردادن شعار احیای اندیشه دینی از دیگر زمینه‌های پیدایش تفسیر تدبری است؛ این گروه از مفسران اولا به دنبال واقع‌نگری در مسائل اجتماعی و سیاسی از منظر دین هستند و ثانیا تلاش می‌کنند تا اندیشه دینی را به دور از خرافات متناسب با نیازهای روز و شرایط انسان مدرن تفسیر کنند.

 

استاد دانشگاه تهران همچنین در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به برپایی همایش‌هایی با موضع تدبر از جمله همایش ملی «جریان‌شناسی تدبر قرآن کریم و ظرفیت‌های اجتماعی آن در ایران معاصر» و همایش «تفسیر اجتماعی قرآن؛ فرصت‌ها و چالش‌ها»، گفت: بنده در همایش دوم از اصطلاح تفسیر تدبری استفاده کردم که بعدا مورد توجه برخی از دانشوران و نویسندگان دانشمند قرار گرفت و به این کاربرد نوپدید عنایت شد و از آن استقبال کردند.

 

وی در پایان افزود: این مسئله فتح بابی برای ارائه مقالات بسیار ارزشمندی شد؛ همین تعبیر را در افتتاحیه همایش به کار بردم و به ظرفیت‌های تفسیر تدبری در آثار اندیشمندان ایرانی و جهان عرب اشاره کردم. امروز بعد از گذشت چندسال تلاش‌های تدبری در جهت نشان‌دادن برخی وجوه معنایی و ناب، آثار ارزشمندی تولید شده است و مجموعه این آثار می‌تواند اهداف بنیادی تفسیر تدبری را برای ما بازگو کند.