تعزیه ارمغانخانه؛ هنری با قدمت چهار قرن

به گزارش ایکنا از زنجان، تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، شکل سنتی از مجموعه نمایش‌های آیینی و مذهبی است که بر اساس رویدادهای تاریخی و حماسی حزن‌انگیز واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و همراهانش و نیز مصائب خاندان پیامبر (ص) روایت می‌شود که گاهی به آن موضاعات انتقادی، هجوآمیز و شاد و گزنده هم می‌افزایند.

این هنر ملی به اندازه‌ای ارزشمند است که در سال ۲۰۱۰ جزو آثار ناملموس ایران، در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید تا همه مردم جهان با آن آشنا شوند. تعزیه هنری است که مخصوص ایرانیان و سرزمین ایران است این هنر نه از عربستان و عراق که خاستگاه دین مبین اسلام است، به ایران آمده نه از فرنگستان. ایران تنها کشور اسلامی است که نمایش تعزیه را به مقیاس جهانی آفرید.

تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعه کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی را بر دوش دارند، نشان داده می‌شود. این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی - شیعی و بیشتر درباره شهادت حسین بن علی (ع) و مصائب اهل‌بیت (ع) است‌.

تاریخچه تعزیه در ایران

در ایران، تعزیه را به زمان آل‌بویه نسبت می‌دهند. در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده، شیعیان با شکوه خاصی مراسم سوگواری اباعبدالله (ع) و بزرگداشت خاندان پیامبر (ص) برپا می‌کردند. البته تعزیه در دوره ناصرالدین شاه به اوج خود رسید که بسیاری این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده‌اند.

تعزیه در ابتدا در حیاط کاروانسراها، بازارها و گاهی منازل شخصی اجرا می‌شد و در دورانی در اماکن باز یا سربسته تکایا و حسینیه‌ها به اجرا در می‌آمد که معروف‌ترین این تکایا، تکیه دولت بود که در همین دوره به دستور ناصرالدین شاه و با مشارکت دوست‌علی‌خان معیرالممالک در سال ۱۳۰۴ هجری‌قمری ساخته شد.

در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا می‌شد. نخستین سوگواری بعد از واقعه عاشورا از سوی گواهان عینی واقعه کربلا بوده که در سنین کودکی و نوجوانی پس از عاشورا به اسارت رفتند. مراسم عزاداری و تغزیه‌خوانی در تکیه حسینی ارمغان‌خانه یکی از معروف‌ترین تعزیه‌خوانی‌های ایران است که از حدود ۴۰۰ سال پیش به زبان ترکی برگزار می‌شود و در سال ۱۳۸۹ به ثبت میراث معنوی ایران رسید.

معرفی ارمغان‌خانه

شهر ارمغانخانه در مرکز بخش قره‌پشتلوی زنجان در ۳۵ کیلومتری زنجان واقع شده و از نظر مختصات جغرافیایی در غرب شهر زنجان استقرار یافته است.

ارمغانخانه در اصطلاح محلی (ارما خانا) تلفظ می‌شود و از کلمه ایرماکانا گرفته شده است که ایرماک به معنای رودخانه بوده و از ترکی باستان گرفته شده است. ایرماکانا یعنی کرانه رود و به ترکی می‌شود (چایلاغ). این شهر در کرانه رودخانه‌ای به همین نام قرار دارد.

بررسی‌های تاریخی که از این ویرانه‌ها به عمل آمده حاکی از قدمت چندین هزار ساله این شهر است. بسیاری از مورخان به این عقیده‌اند که شهر تاریخی ارمغانخانه توسط یک زلزله مهیب ویران شده و بازماندگان آن، شهری در نزدیکی ویرانه‌های شهر باستانی، بنا کرده‌اند.

وجه تسمیه دیگر این شهر از آن لحاظ است که به ‌علت آبادانی و بزرگی ارمغان‌خانه از قدیم مرکز سکونت، حکومت و تفرج‌گاه سلاطین و خوانین بوده‌است که مدعوین را تحفه‌ای از سوی آنها داده می‌شده و کسی دست خالی از آنجا برنمی‌گشته است.

تاریخچه تعزیه در ارمغان‌خانه

پس از اسلام، مکتب تشیع در دوران صفویه ترویج یافته و به تدریج مراسم تعزیه‌خوانی در این شهر رایج شده و تاکنون ادامه دارد. در زمان صفویه گروه‌های از طایفه افشار جنوب زنجان به دلایل نامعلومی در این شهر سکنی گزیده‌اند اما آنچه که در طول تاریخ در این شهر علی‌رغم همه تحولات رخ می‌داده، برپایی همه ساله تعزیه در ایام محرم و صفر در این شهر است.

مراسم عزاداری و تغزیه‌خوانی در تکیه حسینی ارمغانخانه یکی از معروف‌ترین تعزیه‌خوانی‌های ایران است که از حدود ۴۰۰ سال پیش به زبان ترکی از اول تا چهاردهم محرم و از اربعین تا بیست و هشتم صفر برگزار می‌شود. در این ایام هر شب یکی از تعزیه‌ها با حضور بی‌شمار مشتاقان اهل‌بیت (ع) در سالن تعزیه برپا می‌شود و در نهایت در روز عاشورا تعزیه به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و یارانش به نمایش درمی‌آید.

در روز عاشورا اهالی منطقه با تهیه غذا در خانه‌های خود منتظر عزادارانی می‌مانند که در این روز به ارمغانخانه سفر کرده‌اند. درهای منازل در عاشورا برای پذیرایی از عزاداران باز است و در این روز تعزیه همراه با تکریم عزاداران به شکل باشکوهی برپا می‌شود.

تکیه حسینی اعظم ارمغانخانه از قدیمی‌‌ترین تکیه‌های شمال‌غرب کشور به شمار می‌آید. به نقل از بسیاری از بزرگان در حدود ۴۰۰ سال پیش شخصی به نام عیوض نسخه‌های تعزیه را از درگزین همدان آورده که بعدها توسط توکل‌خان مرحوم مورد ویرایش قرار گرفته است.

توکل‌خان از بانیان و دست‌اندرکاران تعزیه در ارمغانخانه و از نوادگان ایل ترک افشار بوده و تعزیه را از پدران خود به ارث برده و از مجلس‌نویسان طرفه و نوحه‌سرایان به نام بوده است که به کار تعزیه ‌پرداخته‌ است. چندین پشت او تعزیه‌خوان، تعزیه‌گردان و از بانیان تعزیه در ارمغانخانه بوده‌اند.

دیدن شبیه در ماه محرم برای اهالی قره‌پشتلو علی‌الخصوص ارمغانخانه نوعی عادت و نیایش محسوب می‌شده و به همین خاطر فرزند توکل‌خان، بعد از شور و مشورت، دست به ساختن تکیه‌ای در ارمغانخانه می‌زند.

در این تکیه علاوه بر توکل‌خان، خاندان عیوض و بعد از آن پسرش اسکندر و پس از او ملانجف و بعد از وی نیز فرزندش ملاحسین بعد از وی مرحوم میرزا باقر و در آخر کربلایی جواد اسکندری در تکیه ایفای نقش تعزیه کرده‌اند.

از تعزیه‌خوانان مشهور تکیه حسینی، در طول چند صد سال گذشته می‌توان از میرزا سمیع سهرینی، ملاسیفعلی، میرزا حسین قالایچی، میرزا علی نجفی، میرزا مجید، میرزا جمشید، غلامحسین دوسرانی، میرزا علی فرزند قنبر اهل باکو، مسیّب اسدی، میرزا باقر، بهار، رمضان، ملانجف، ملا حسین، میرزا قهرمان، رزّاق، میرزا تراب اسدی، میرزا یعقوب، فیروز رستمی، اسلام افشاری، عیسی مرشدی، جعفرعلی افشاری، عباس اوجاقلو، رسول اوجاقلو، علیرضا رستمی و حسین مقصودی یاد کرد.

هنر تعزیه در شهر ارمغانخانه باقدمتی که دارد سال‌هاست که توانسته در طول سال نظر مخاطبان فراوانی از اقصی نقاط ایران اسلامی را به خود جلب کند. همه ساله مراسم ویژه و سنتی تعزیه در ایام محرم و صفر و نیز ماه مبارک رمضان با شکوه خاصی در تکیه حسینیه اعظم ارمغانخانه برگزار می‌شود.

در رابطه با برنامه‌های امسال تعزیه در ارمغان‌خانه، مسئول تکیه ارمغانخانه با بیان اینکه سالانه حدود ۱۵۰ هزار نفر در مراسم تکیه ارمغانخانه حضور می‌یابند، اظهار می‌کند: برنامه‌های تکیه ارمغانخانه از اول محرم آغازشده و تا ۱۳ محرم ادامه خواهد داشت.

سیروس رستمی با اشاره به  اینکه در دهه اول محرم روزانه از ساعت ۱۵ تا ۱۸ تعزیه‌خوانی در تکیه ارمغانخانه برگزار می‌شود، تاکید می‌کند: در روز عاشورا از ساعت ۹ تا ۱۶ برنامه تعزیه‌خوانی در تکیه ارمغانخانه برگزار می‌شود.

وی با اشاره به عوامل اجرایی تعزیه‌خوانی ارمغانخانه زنجان، ادامه می‌دهد: روزانه حدود ۲۵ نفر در اجرای این برنامه دخیل هستند که تعداد عوامل اجرایی در تاسوعا و عاشورای حسینی به ۱۵۰ نفر می‌رسد.

رستمی بیان می‌کند: اجرای تعزیه‌خوانی معطوف به سیزده روز ابتدایی ماه محرم نیست و هر ساله در طول سال برنامه‌های مختلفی در این تکیه برگزار می‌شود.

این مسئول با یادآوری اینکه در روز عاشورا در مقابل تکیه ارمغانخانه نماز ظهر عاشورا اقامه می‌شود، تاکید می‌کند: خوشبختانه به برکت نام امام حسین (ع) مردم استقبال بسیار پرشور از مراسم تعزیه در تکیه دارند.