تحولات فرهنگی و مذهبی زنجان در صد سال اخیر
فرهنگ و مذهب از گذشته تا به امروز معیار و اساس شناخت پژوهشگران در بررسی تحولات اجتماعات بوده است. شهر زنجان نیز براساس داده‌های تاریخی بی‌بهره از این دو شاخص نبوده که در این یادداشت به مهمترین رویدادهای این حوزه اشاره شده است.
فرهنگ و مذهب از گذشته تا به امروز معیار و اساس شناخت پژوهشگران در بررسی تحولات و دگرگونی اجتماعات بوده است. بی‌تردید شناخت رشد و پیشرفت جوامع از نوع، میزان و چگونگی معیارهایی چون فرهنگ و دین حاصل می‌شود. شهر زنجان براساس داده‌های تاریخی بی‌بهره از این دو شاخص نبوده است. از اوایل دوره قاجار که تاریخ این شهر به روشنی شناخته می‌شود، ما شاهد تحولات فرهنگی و مذهبی گوناگونی هستیم. این دو شاخصه در هر جامعه پویا جدا از یکدیگر تعریف نشدند و زنجان نیز از این قاعده مستثنی نیست. در این شهر به واسطۀ حضور و سلطۀ طبقات سنتی، مظاهر و پدیده‌های تمدنی جدید چون کتاب و روزنامه و کتابخانه با تأخیر استقرار یافت، اما حضور و تلاش نخبگان تجددگرایی چون مشیرالممالک (حاجی وزیر)، شیخ ابراهیم زنجانی، میرزا عبدالرحیم زنجانی، میرزا عبدالوهاب زنجانی، شیخ یوسف عطایی، میرزا احمد زنجانی راه را برای نسل‌های بعد گشود. این تأخیر با اندکی تأمل به استقرار، تثبیت و نفوذ مذهب و پیرایه‌های آن در جامعۀ زنجان باز می‌گشت که طبقات فرودست روستایی، ایلی و شهری را وابسته به مذهب و بنیان‌های آن در منطقه خمسه کرده بود.
با صرف‌نظر از تلاش‌های تجددخواهان دوره مظفری که بنیان مدارس نوین را در این شهر پایه‌ریزی کردند، نزدیک به صد سال پیش نخستین تلاش‌ها و کوشش‌ها برای ایجاد اولین روزنامه در این شهر صورت گرفت. میرزا عبدالمطلب زنجانی این اندیشه را در سر پروراند و جواز نشر روزنامۀ «اقبال ایران» را از وزارت معارف گرفت، اما به دلایلی چون نداشتن بودجه کافی برای راه‌اندازی این مهم و همچنین فقدان امکاناتی چون نیرو و مکان مناسب و نیز پاره‌ای تنگ‌نظری‌ها از تأسیس آن صرف‌نظر کرد. در این دوره که مقارن با سال‌های پایانی دوره قاجاریه است، حوزه‌های درس و مدارس دینی شهر به آموزش طلاب علوم دینی مشغول بودند. مسجد و مدرسه جامع زنجان با تولیت خاندان امام‌جمعه و مدارس دیگری چون چهل‌ستون این امر مهم را بر عهده داشتند. در این برهه علمایی چون آیت‌الله میرزا ابوالفضایل حسینی و فرزندش آیت‌الله میرزا محمود حسینی، آیت‌الله سید محمد مجتهد، آیت‌الله میرزا مهدی موسوی و میرزا ضیاءالدین نایب‌الصدر ریاست دینی شهر، محاکمه شرعیه و همچنین نظارت و رسیدگی بر مدارس و حوزه‌های دینی را بر عهده داشتند.
رونق حوزه‌های علمیه در اوایل قرن چهاردهم
در سال‌های آغازین دوره پهلوی مدارسی دینی و حوزه‌های علمیه زنجان رونق و ثبات نسبی داشت. مدرسان حوزوی در این برهه (1300-1310- ه.ش) هنوز در تنگنای استبداد و خشونت حکومت قرار نداشتند و طلاب به راحتی به تحصیل علوم دینی مشغول بودند. براساس اسناد برخی از مدارس علمیه این شهر چون مدرسه سید و چهل‌ستون مدرسان برجسته‌ای داشتند که با حوزه‌های علمیه سایر نقاط کشور برابری می‌کرد. در این برهه شاهد ظهور دبستان‌ها و دبیرستان‌های متعددی در سطح شهر هستیم. دبستان توفیق یکی از این مدارس است که در تاریخ 1299 ه.ش با سرمایه خیرانی چون حسین رهبری، اسماعیل امین‌التجار، مظفرالسلطنه، محمود خطیبی، علی‌اصغر ترابی، عباس زندی، رضا باتوچی، حسنعلی صدیقان، حاج اشرف همایونی، مشهود رهنما و علی‌اکبر توفیقی تأسیس می‌شود. سال بعد دبستان بنات با مدیریت خانم عالیه سنجیده شکل می‌گیرد.
نیمه نخستین حکومت رضاشاه، زنجان شاهد انتشار اولین روزنامه است. این جریده بانام «پروین-خمسه» در روز دوشنبه 19 اسفندماه 1309 ه.ش با صاحب امتیازی و مدیر مسئولی میرزا عیسی خان قانون‌خواه تشکیل می‌شود. روزنامه علاوه بر انعکاس اخبار شهری و منطقه‌ای، حوادث مملکت همچنین یادداشت‌ها و آثار نخبگان زنجانی را انعکاس می‌دهد. از جمله این نخبگان شیخ ابراهیم زنجانی است که تا سال پایانی عمر در 1313 ه.ش، با این روزنامه همکاری قلمی دارد. زنجان در این برهه از افراد تجددخواه و فرهنگ‌دوست نیز خالی نیست. با مروری اجمالی بر روزنامه‌ها و مجلات دوره پهلوی اول، برخی معلمان و اهل قلم زنجانی با جراید این دوره همکاری مطلوبی دارند. آیینه افکار، اختران ایران، ندای حق از جمله نشریاتی است که مقالاتی از فرهنگ‌دوستان و تجددخواهان زنجانی را به چاپ می‌رساند. دهه دوم حکومت پهلوی اول و مقارن با سال‌های استبداد این دوره، زنجان با فقدان برخی علمای تأثیرگذار روبه‌رو است. پس از وفات میرزا ضیاءالدین نایب‌الصدر به سال 1308 ه.ش که از خاندان شیخ‌الاسلام و از علمای تأثیرگذار عصر مشروطه و پس از آن به شمار می‌آمد، در آذر ماه 1313 ه.ش شیخ ابراهیم زنجانی نماینده چهار دوره نخستین زنجان در مجالس شورای ملی از دنیا می‌رود. او صاحب نزدیک به دویست کتاب در حوزه‌های مختلف بود که بسیاری از این آثار تاکنون به چاپ نرسیده است.
تأثیر فوت علما و ایجاد خلأ در اندیشه‌های دینی
وفات آیت‌الله سیدمحمدمجتهد و آیت‌الله میرزا مهدی موسوی که با فاصله اندکی از یکدیگر دارفانی را وداع گفتند، خللی در اندیشه دینی و حوزه‌های زنجان ایجاد کرد. سال‌های نیمه دوم زمامداری رضاشاه با ظهور دبیرستان‌های دخترانه در شهر زنجان مصادف است. اگرچه به اشتباه مرحوم روحانی ظهور اولین دبیرستان دخترانه در زنجان را به دبیرستان آزرم که در سال 1317 ه.ش تأسیس یافت، نسبت می‌دهد (به گفته علی‌محمد مترجم همایون در سال‌های پایانی دوره قاجار دبیرستان دخترانه و پسرانه به همت او در زنجان گشایش یافت که به تعطیلی زودهنگام دچار شد)، اما تأسیس این آموزشگاه راه را برای ایجاد مدارس دخترانه نوین گشود. دبیرستان دخترانه شاهدخت (1317، ت)، نورجهان (1338، ت) نمونه‌ای از این مدارس جدید در زنجان بودند.
ظهور کتابخانه در این شهر همزمان با رشد حوزه‌های علمیه و تدریس طلاب برجستۀ علوم دینی همراه بود. اولین کتابخانۀ شناخته شده زنجان به سال 1284 ه.ق در مسجد چهل‌ستون زنجان و با همت آخوند ملاعلی زنجانی تأسیس شد. در این کتابخانه برخی کتب خطی علمای برجسته زنجان در اعصار مختلف وجود دارد که امروزه نیازمند مرمت و نگهداری است. کتابخانۀ حسینی نخستین کتابخانۀ زنجان است که به همت عالم وارسته حضرت آیت‌الله العظمی سیدعزالدین حسینی‌زنجانی گشوده می‌شود. این کتابخانه در ادامه فعالیت‌هایش با فراز و فرودهایی همراه شد که دوباره پس از فترتی چندین ساله، با همکاری مسئولان و با تلاش‌های آیت‌الله سیدمحمد حسینی‌زنجانی و سیدمجتبی حسینی افتتاح شد. مجموعه اسناد خطی خاندان امام‌جمعه از اوایل دوره قاجار تا دورۀ پهلوی، بخش ارزشمند این کتابخانه را تشکیل می‌دهد که تا الکترونیکی شدن نسخ آن فاصله‌ای طولانی دارد. کتابخانه سهروردی که بیشتر نخبگان زنجانی از آن خاطرات ارزشمندی دارند، قدیمی‌ترین کتابخانه به سبک جدید است که در سال 1346 ه.ش به‌صورت قرائت‌خانه تأسیس شد. این کتابخانه مجموعه ارزشمندی از کتب نایاب عمومی را دارد که مورد رجوع پژوهشگرانی زنجانی است.
در دوره پهلوی دوم حضور علمای زنجان در عرصه دین و سیاست کشور برجسته‌تر از عصر قاجار است. آیت‌الله میرزا محمود حسینی‌زنجانی از جمله علمایی است که مورد توجه حوزه‌های علوم دینی قرار دارد. آیات عظام سیدرضا و سیدابوالفضل زنجانی فرزندان آیت‌الله سیدمحمد مجتهد، از علمای مبارز این دوره علیه سیاست‌های حکومت پهلوی هستند. این دو برادر وابسته به جبهه ملی و نهضت آزادی ایران از علمای پرنفوذ تهران در دوران مبارزه با حکومت پهلوی دوم بودند. در این میان از علمای این دوره آیت‌الله احمد زنجانی نیز نقش برجسته‌ای در تربیت نسلی از طلاب این دوره و مبارزات سیاسی بر عهده داشت. مساجد زنجان در دوران پهلوی اول و دوم، پایگاهی برای برخی حرکت‌های سیاسی از جانب علمای مهم این دوره بودند. مسجد ولیعصر زنجان با سرپرستی آیت‌الله سیدهاشم موسوی، مرکزی برای حرکت‌های دینی و همچنین سیاسی علیه سیاست‌های فرهنگی و سیاسی پهلوی دوم بود.
ماندگارترین دبیرستان زنجان و پرورش اندیشمندان در آن
ماندگارترین و خاطره‌انگیزترین دبیرستان‌های زنجان، دبیرستان پهلوی (دکتر علی شریعتی کنونی) (ت،1312ه.ش) و امیرکبیر (ت، 1329ه.ش)، محل تدریس بسیاری از نخبگان و اندیشمندان زنجانی در صد سال گذشته بوده است. شاید از میان بزرگان این مراکز آموزشی نام «ابوجعفر امام» رئیس دبیرستان پهلوی برجسته‌تر از سایران باشد که زحمات فراوانی در تربیت و آموزش نسلی از دانش‌آموزان زنجانی کشید. در این میان مسئله پیش‌آهنگی در زنجان عصر پهلوی موضوعی است که با تعلیم و تربیت و فرهنگ زنجان گره خورده بود. بزرگانی چون سیدجعفر امجدی و ابوالحسن خطیبی در این عرصه فعال بودند که در تشویق و حمایت از آموزش و تحصیل محصلان یاری می‌رساندند.
در دوره پهلوی دوم و میانه سال‌های سی تا چهل هجری شمسی، تأسیس مرکز تربیت معلم در زنجان کیفیت آموزش دانش‌آموزان را افزایش داد و گامی در جهت فراگیری آموزش صحیح تدریس و رفتار با دانش‌آموزان شد. پریوش وحدت، ذبیح‌الله شامحمدی، طه فیض‌زاده از جمله مدرسان این نهاد آموزشی بودند. با گسترش نهادهای آموزشی کشور در اوایل دهه پنجاه شمسی، شورای گسترش آموزش عالی در سال 1353ه.ش تأسیس مدرسه عالی کشاورزی و دامپروری را در زنجان تصویب کرد.
به دنبال آن در 14 اسفند ماه 1353ه.ش اولین جلسه هیئت امنای مدرسه عالی زنجان تشکیل و مقرر شد که از اول مهر ماه سال 1354 فعالیت آموزشی خود را با پذیرش 72 دانشجو آغاز کند. این تصمیم هسته اولیه دانشگاه زنجان را تشکیل داد که بعدها با تأسیس دانشکده علوم، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، با تبدیل وضعیت مجتمع آموزش عالی زنجان به دانشگاه زنجان موافقت و دانشگاه زنجان تشکیل شد در این بین و در دهه پنجاه شمسی، احداث هنرستان شهید مطهری زنجان، سرآغاز رویکرد استان به مسئله آموزشِ صنعت و تکنولوژی در زنجان بود که پس از آن تأسیس کارخانه ایران‌ترانسفو بر این امر و آموزش و تربیت هنرجویان رشته‌های مختلف فنی و حرفه‌ای کمک کرد.
در سال‌های پس از انقلاب اسلامی مدرسه و مسجد نصرالله خان به اهتمام امام‌جمعه زنجان، دوباره مورد استفاده طلاب علوم دینی قرار گرفت. برای این کار ابتدا گزارش تهیه و به استحضار رهبر انقلاب اسلامی قرار گرفت و ایشان اجازه استفاده از سهم امام برای این بنای علمی را صادر کرد که امروزه محل استفاده طلاب علوم دینی است. در سال‌های اخیر تعداد طلاب زنجانی در مدرسه جدید تأسیس امام جعفر صادق(ع) به بیش از 400 نفر افزایش یافته است و با توجه به تشکیل شورای عالی و دستگاه مدیریت حوزه‌های علمیه، حوزه علمیه زنجان ارتباط مستمری با حوزه علمیه قم برقرار کرده است و امتحانات سالانه حوزه با هماهنگی حوزه علمیه قم برگزار می‌شود و طلاب به مانند گذشته با مشکلات آموزشی در عدم پذیرش نمرات امتحانی مواجه نیستند. آنچه در این بین در تأثیر حوزه‌های علمیه حائز اهمیت است، تخصصی شدن علوم دینی در حوزه علمیه زنجان و تأسیس حوزه علمیه خواهران است که پس از انقلاب اسلامی این رویکرد مورد توجه قرار گرفته است.
زنجانی‌های بنام
از میان خیل انبوه نخبگان علمی و دینی یکصد سال اخیر در زنجان برشمردن نام چند نفر شاید چندان مطلوب به نظر نرسد، اما به جهت محدودیت در نوشتار، نام شش تن از نخبگان علمی و مذهبی زنجان بیان می‌شود. رضا روزبه فرزند میرزامحمود خیاط‌باشی از جمله نخبگان علمی در زنجان است. پدرش از حامیان اولیه مدارس زنجان در دوره قاجار بود و برادرش از محصلان نمونه این مدارس به‌شمار می‌رفت. او در زمینه‌های مختلف علمی چون فقه، اصول، زبان عرب، فرانسه و فیزیک سررشته داشت. پروفسور یوسف ثبوتی مهمترین نخبه علمی زنجان در طول یکصد سال گذشته است. طرح تأسیس رصدخانه ابوریحان بیرونی، احداث مرکز تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان و استادی در دانشگاه‌های نیوکاسل، شیراز و شریف از جمله فعالیت‌های علمی ایشان است.
سومین نخبه زنجان دکتر امیراعلم غضنفریان، با وجود عمر نسبتا کوتاه، مدارج علمی را در مدت کوتاهی طی کرد و در کمتر از سه سال به دریافت درجه دکتری نایل آمد. روانشاد غضنفریان چندین مقاله علمی در مجلات معتبر دانشگاهی داشت و در دوران تحصیل مدال نقره مسابقات جهانی را نیز کسب کرده بود. از میان علمای برجسته زنجان در طول یکصد سال اخیر، شیخ ابراهیم زنجانی با تجربیات سیاسی و همچنین فقهی اولین چهره برجسته این طیف است. ایشان در سال‌های پایانی عمر و بازنشستگی از کارهای سیاسی به نویسندگی روی آورد و حاصل آن ده‌ها کتاب تحقیقی پیرامون، جامعه، سیاست، ادبیات و تاریخ بود. زنجانی در طول حیات سیاسی خویش زندگی پرفراز و نشیبی داشت که پاره‌ای از آرا و عملکرد او مخالفان و موافقینی را در میان طبقات مختلف در پی داشت.
آیت‌الله العظمی سیدعزالدین حسینی از دیگر علمای برجسته زنجان به شمار می‌روند که صاحب ده‌ها کتاب علمی در زمینه‌های فقه و اصول است. ایشان در زمان تدریس در زنجان و مشهد، شاگردان متعددی را تربیت کردند. آیت‌الله‌العظمی سیدموسی شبیری زنجانی دیگر عالم برجسته زنجان در طول یک صد سال اخیر محسوب می‌شوند. استادی در علم رجال، طبقات اسناد و مشیخه از جمله ویژگی‌های برجسته این عالم دینی است. ایشان در حال حاضر یکی از هفت روحانی برجسته شیعه به‌شمار می‌روند که از سوی جامعه مدرسان حوزه علمیه قم به عنوان مجتهد عصر معرفی شدند.
یادداشت از حسن رستمی، پژوهشگر تاریخ
انتهای پیام
