رابطه مستقیم سنت استقامت در راه خدا با فزونی نعمت‌ها

رهبر معظم انقلاب در بخشی از بیانات‌شان در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضاییه برای تبیین مسئله سنت‌های الهی، ضمن تشریح مفهوم سنت الهی براساس آیه 23 سوره فتح، به ذکر مصادیق سنت‌های الهی در آیات قرآن پرداختند؛ آیات 38، 39 و 40 سوره یس، آیه 194 سوره بقره، آیات 6 و 69 سوره عنکبوت، آیه 122 سوره نسا، آیه 40 سوره حج، آیه 7 سوره محمد(ص)، آیه 7 سوره ابراهیم(ع)، 16 سوره جن و آیات 152 و 173 سوره آل عمران.

در این نوشتار به تبیین سنت ایستادگی و مقاومت براساس آیه 16 سوره جن می‌پردازیم که رهبر معظم انقلاب با استناد به این آیه در این سخنرانی فرمودند: «هر وقتی هم ما پیروز شدیم، این‌ جوری حرکت کردیم؛ [یعنی] خودمان را با یک مصداق سنّت الهی منطبق کردیم و خدای متعال هم نتیجه را مترتّب کرد. وَ اَن لَوِ استَقاموا عَلَی الطَّریقَةِ لَاَسقَیناهُم ماءً غَدَقًا؛ [فرمود: اگر] بِایستید، خدا شما را سیراب می‌کند، شما را بی‌نیاز می‌کند. ایستادگی کردیم، ایستادیم، خدا بی‌نیاز کرد.»

متن آیه: «وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا»

ترجمه آیه: «و اگر [مردم‌] در راه درست، پايدارى ورزند، قطعاً آب گوارايى بديشان نوشانيم.»

می توان گفت این آیه در حقیقت تبیین آداب استقامت‌ورزی و آثار و تبعات مثبت آن براساس وعده الهی است و لذا تفاسیر و نکات مربوط به این سنت الهی در ادامه ارائه می‌شود.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در خصوص این آیه بیان می‌دارد که: «كلمه (ان) در اول آيه مخففه از (ان) - با تشديد - است و مراد از (طريقه)، اسلام است و (استقامت بر طريقه) به معناى ملازمت و ثبات بر اعمال و اخلاقى است كه ايمان به خدا و به آيات او اقتضاى آن را دارد.

(ماء غدق) به معناى آب بسيار است و بعيد نيست از سياق استفاده شود كه جمله (لاسقيناهم ماء غدقا) مثلى باشد كه بخواهد توسعه در رزق را برساند. جمله (لنفتنهم فيه) در آیه بعد هم اين احتمال را تأييد مى‌كند، چون خداى تعالى غالبا با توسعه رزق بندگان را امتحان مى‌كند.

لذا معناى آيه اين است که به درستى كه داستان از اين قرار است كه اگر جن و انس بر طريقه اسلام يعنى تسليم خدا بودن استقامت بورزند، ما رزق بسيارى روزی‌شان مى‌كنيم، تا در رزق‌شان امتحان‌شان كنيم. در نتيجه آيه شريفه در معناى آيه زير خواهد بود كه مى‌فرمايد: (و لو ان اهل القرى امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض).»

آیت‌الله مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه در این باره آورده است که: «در آيات گذشته سخن از پاداش‌هاى مؤمنان در قيامت بود و در اين آیه و آيات بعد سخن از پاداش دنيوى آنهاست. مى‌فرمايد: اگر آنها (جن و انس) بر طريقه ايمان استقامت ورزنـد ما آنها را با آب فراوان سيراب مى‌كنيم.

اين براى چندمين بار است كه قرآن مجيد روى اين مطلب تكيه مى‌كند كه ايمان و تقوى نه تنها سرچشمه بركات معنوى است كه موجب فزونى ارزاق مادى و وفور نعمت و آبادى و عمران و بركت مادی نيز است. قابل توجه اينكه طبق اين بيان آنچه مايه وفور نعمت مى‌شود، استقامت بر ايمان است نه اصل ايمان، زيرا ايمان موقت و زودگذر نمى‌تواند چنين بركاتى از خود نشان دهد، مهم استقامت بر ايمان و تقوى است كه پاى بسيارى در آن لنگ و لرزان است.

از اينجا روشن مى‌شود كه يكى از اسباب مهم امتحان الهى وفور نعمت است و اتفاقا آزمايش به وسيله نعمت از آزمايش به وسيله عذاب، سخت‌تر و پيچيده‌تر است، زيرا طبيعت فزونى نعمت، سستى و تنبلى و غفلت و غرق شدن در لذایذ و شهوات است و اين درست چيزى است كه انسان را از خدا دور مى‌سازد و ميدان را براى فعاليت شيطان آماده مى‌كند تنها كسانى مى‌توانند از عوارض نامطلوب فزونى وفور نعمت در امان بمانند كه به طور دائم به ياد خدا باشند، ذكر او را فراموش نكنند و با يادآوری‌هاى مداوم خانه قلب را از نفوذ شياطين حفظ کنند.»

در حقیقت این آیه به رابطه امور معنوی با فزونی رزق و نعمت اشاره کرده است؛ یعنی استقامت بر راه ایمان، نه تنها موجب برکات معنوی می‌شود و انسان را به سعادت و کمال می‌رساند، بلکه موجب نزول باران رحمت و آب فراوان و در نتیجه فزونی نعمت و آبادانی زمین و رفاه افراد است. همچنین آیه بر «استقامت بر ایمان و راه راست» تأکید کرده و این گام نهادن به راه راستِ ایمان، اگر زودگذر باشد، چنین نعمت‌هایی را به دنبال ندارد، بلکه استقامت و ایستادگی در راه راست و ایمان است که موجب نزول برکات می‌شود. آیه نیز به آزمایش افراد به وسیله فراوانی آب و نعمت اشاره کرده است. آری؛ آزمایش افراد گاهی با مصیبت‌ها و از دست دادن نعمت است و گاهی با افزایش نعمت.

براین اساس می‌توان از این آیه نتیجه گرفت که:

ـ مهم‌تر از ايمان، پايدارى و استقامت بر آن است.

ـ استقامت بر راه خدا، موجب رفاه مادی می‌شود.

ـ بيان آثار و بركات ايمان، بهترين شيوه دعوت است.

ـ آثار ايمان تنها در آخرت نيست، بلكه در دنيا نيز ظاهر مى‌شود.

ـ استقامت بر راه حق ارزش است و هر استقامتى ارزش ندارد، زيرا بعضى‌ استقامت‌ها لجاجت و يک‌دندگى است.

ـ توسعه رزق، يكى از اسباب آزمايش است.

ـ بین امور معنوی و افزایش نعمت‌های مادی رابطه مستقیمی وجود دارد.

ـ استقامت بر راه مستقيم در طبيعت اثر مى‌گذارد.

مجتبی برزگری