روانشناسی اسلامی نتایج موفقیت‌آمیزی داشته‌ است

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «فعالیت ناهماهنگ حوزه‌های روانشناسی و مشاوره غربی و اسلامی؛ علل و موانع رفع» امروز دوشنبه 10 مردادماه از سوی دانشگاه تهران برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین حمید رفیعی‌هنر، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در این نشست به سخنرانی پرداخت که متن سخنان وی در ادامه می‌آید؛

 

موضوع بحث بنده روانشناسی اسلامی است. رشد دین اسلام در چهارده قرن اخیر بسیار زیاد بود و امروزه یک میلیارد و نهصد میلیون مسلمان داریم و گرایش مردم به اسلام بیشتر از دیگر ادیان است. در سال 2000 دایرةالمعارف انجمن روانشناسی آمریکا در جلد هشتم مقاله‌ای با عنوان «روانشناسی و اسلام» منتشر کرد. نویسنده به داستان شروع روانشناسی در اسلام می‌پردازد و می‌گوید که از ایران هم خبرهایی به گوش می‌رسد که برخی از محققان فعالیت‌هایی را شروع کرده‌اند تا آموزه‌های اسلام را با ظرفیت‌های روانشناسی به بحث بگذارند؛ هرچند هنوز آثاری از آنها چاپ نشده است.

از سال 2010 به بعد در دنیا اتفاق عجیبی رخ می‌دهد و استقبال زیادی از روانشناسی اسلامی می‌‌شود. در دانشکده پزشکی دانشگاه استنفورد آزمایشگاه روانشناسی اسلامی ایجاد شد و دوازده خط پژوهشی را تعیین کرد. یکی از کارهای آنها این است که تاریخچه روانشناسی اسلامی را بررسی می‌کنند. تاکنون 150 نسخه خطی اسلامی را شناسایی کرده‌اند و در حال بازنویسی آنها به ادبیات امروز هستند. این نسخ مرتبط با روانشناسی اسلامی هستند.

 

مرکز دیگر در ایالات متحده در غرب این کشور و در کالیفرنیاست. در آنجا مرکز اسلامی خلیل وجود دارد که مجموعه‌ای را با عنوان روا‌ن‌شناسی اسلامی راه‌اندازی کرد و دوره‌هایی را نیز در این زمینه برگزار می‌کند. مؤسسه روانشناسی اسلامی الکرم نیز در شرق ایالات متحده آمریکا در ویرجینیا فعالیت می‌کند. این مؤسسه با همکاری دانشگاه جرج واشنگتن، دوره روانشناسی اسلامی را به صورت آنلاین برگزار می‌کند و برخی از دانشجویان ما نیز در این کلاس‌ها حضور دارند و در آنها نظریه ملاصدرا در باب نفس تدریس می‌شود.

 

در اروپا نیز چند مرکز شکل گرفته که یکی از آنها در انگلیس با عنوان انجمن بین‌المللی روانشناسی اسلامی است که از کشورهای مختلف گرد هم آمده و یک انجمن بین‌المللی شکل داده و آثار مختلفی چاپ کرده‌اند. این مرکز همایش‌ها و نشست‌هایی را در زمینه روانشناسی اسلامی برگزار کرده است. در لندن کالج مسلمانان کمبریج فعالیت می‌کند که اولین دیپلم روانشناسی اسلامی را راه‌اندازی کرده است. در یکی از دانشگاه‌های هلند نیز مرکزی برای فعالیت در زمینه روانشناسی اسلامی دایر شده است. در آلمان نیز ذیل انجمن تخصصی علوم اجتماعی، گروه اسلام و روانشناسی شکل گرفته که فعالیت‌های بسیاری انجام داده و اطلاعات بسیاری گردآوری کرده است. همچنین در کشورهای اسلامی از جمله اندونزی، مالزی و ترکیه مراکز روانشناسی اسلامی در یکی دو دهه اخیر راه‌اندازی شده است.

چرا برخی کشورها به سمت روانشناسی اسلامی رفتند؟ این به پیوند دین و سلامت یا دین و روانشناسی مربوط است. امروزه در دنیا بر این نکته تاکید می‌شود که نمی‌‌توانیم از مؤلفه‌ای جدی با عنوان دین و تاثیر آن در روان آدمی دست بکشیم. در تحقیقی که از سوی چند پژوهشگر آمریکایی در سال 2013 درباره رابطه دین و افسردگی انجام شد، با مطالعه 444 پژوهش به این نتیجه رسیدند که 67 درصد پژوهش‌ها نشان می‌دهد هرچقدر دینداری بیشتر شده سرعت درمان افسردگی نیز بیشتر شده است.

 

چه شد که انجمن روانشناسی آمریکا به این نتیجه رسید که رابطه همبستگی بین دین و سلامت روحی وجود دارد. در واقع یک فراتحلیل در پنجاه سال گذشته در میان 444 مطالعه که مو لای درز آن نمی‌رود و تمام متدهای علمی را پیش برده است به ما می‌گوید که بین دین و سلامت رابطه تنگاتنگی وجود دارد. متغیرهای میانجی هم در این مورد شناسایی شده که یکی از آنها سبک‌هایی است که دین در مقابله با استرس‌ها به دین‌مداران ارائه می‌دهد. دوم حمایت‌های عاطفی و اجتماعی است که دین در اختیار دینداران قرار می‌دهد. متغیر سوم معنایی است که دین به زندگی آدمها می‌دهد و انسان‌ها از قِبَل آن با کاهش افسردگی و درمان روحی مواجه می‌شوند.

 

در ده سال اخیر متغیر دیگری با عنوان سِلف کُنترل مطرح شده است که نزدیکی زیادی با مفهوم تقوا دارد. روانشناسان آمریکایی به این نتیجه رسیده‌اند که سلف کنترل، خدای فضیلت‌هاست و باعث توانایی بیشتری در زمینه کنترل مسائل روحی و روانی می‌شود. مشکل ما با کسانی که روانشناسی اسلامی برای آنها جا نیفتاده این است که جایگاه دین در روان انسان‌ها برای آنها حل نشده است. اگر بپذیریم که دین در روان آدمیان نقش دارد، این مشکل نیز حل می‌شود. اصل اینکه آیا باید سکولار فکر کنیم و روان منهای دین را پیش ببریم یا روان به علاوه دین را در نظر بگیریم موضوعی است که باید مورد بررسی بیشتر قرار گیرد. ما ده سال است که در این زمینه پژوهش انجام می‌دهیم و متغیرهایی را نیز شناسایی کرده‌ایم. بخشی از پژوهش‌ها منتشر شده است و بخشی از دانشجویان ما نیز متغیرهایی را برای مهار پرخاشگری کودکان و نوجوانان طراحی کرده‌اند.

در هفتاد سال گذشته که روانشناسی در ایران شکل گرفته تعداد کسانی‌که در زمینه روانشناسی اسلامی فعالیت داشته‌اند بسیار اندک بوده است. لذا به صورت رسمی و آکادمیک هنوز مقوله روانشناسی اسلامی را راه‌اندازی نکرده‌ایم. در هشت مرکزی که تأسیس شده صد جلد کتاب منتشر و سیزده مجله علمی ـ پژوهشی راه‌اندازی شده است. همچنین همایش‌های ملی نیز در زمینه روانشناسی اسلامی برگزار شده است. از سوی دیگر حدود سی پروتکل برای اختلالات روانی همانند افسردگی، وسواس و ... اعلام شده است، اما یکباره نمی‌توان همه مراحل روانشناسی اسلامی را طی کرد، بلکه هنوز در مراحل ابتدایی کار هستیم.

حال آیا این نظریات جواب داده است؟ بله. هم در زمینه وسواس، هم اضطراب و هم افسردگی نظریاتی که در زمینه روانشناسی اسلامی ارائه شده جوابگوی مشکلات بوده است. بنده همواره تلاش کرده‌ام متعصبانه جلو نروم. سال گذشته کتابی با عنوان روانشناسی اسلامی در انگلیس منتشر شد که بنده در نگارش یکی از فصول آن مشارکت داشتم. این کتاب نشان می‌دهد که جریان روانشناسی اسلامی در دنیا از ایالات متحده تا اندونزی آغاز شده است. لذا اگر در داخل کشور حرکتی از سوی دینداران و دلسوزان صورت نگیرد، باید کتاب‌های آمریکایی در زمینه روانشناسی اسلامی را ترجمه و تدریس کنیم.

 

بنابراین بهتر است اجازه دهیم همین فعالیت اندکی که در کشور ما صورت گرفته است وارد مراحل بالاتر شود، چراکه شبانه‌روز تلاش‌ شده است. اکنون در کشور ما بیش از چهارصد پروتکل درمانی وجود دارد که همگی در یک سطح نیستند و برخی از آنها در مراحل ابتدایی هستند، اما اجرا می‌شوند، در حالی که با فرهنگ اسلامی و ایرانی ما هماهنگ و سازگار نیستند.