برخورد خشن در نهی منکر مشروط به تاثیرگذاری مثبت است

به گزارش ایکنا، چهارمین شب از مراسم سوگواری ماه محرم، شب گذشته، دهم مرداد، با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی استاد درس خارج حوزه علمیه قم، با موضوع امر به معروف و نهی از منکر در صفحه اینستاگرام وی برگزار شد که گزیده مباحث آن را در ادامه می‌خوانید؛

بحث‌های ما درباره جامعه منکرزده و انتقاد از وضعیت کنونی امر به معروف و نهی از منکر سوالی برای برخی افراد پدید آورده است. پرسشی که مطرح می‌شود این است؛ آیا در احکام اسلامی برخورد قهرآمیز در برابر منکرات وجود ندارد و آیا ما در این مباحث هرگونه برخورد قهرآمیز را مورد انتقاد قرار می‌دهیم؟

پاسخ این است برخورد شدید و قهرآمیز در برابر یک منکر دو گونه است؛ یکی جنبه عقوبت و مجازات و کیفر دارد که قهرا باید در دادگاه صالحه به اثبات برسد و بر اساس حکم قاضی شخص مجازات شود. نوع دوم برخوردی است که به عنوان نهی از منکر انجام می‌گیرد. ماهیت این دو کاملا با هم متفاوت است. بحث ما درباره نهی از منکر است، نه مجازات و عقوبت و کیفری که در اسلام برای برخی جرائم مشخص شده است.

آنچه در اینجا مورد توجه است این است که هرچند در برخی منابع مسئله کتک زدن در برابر برخی منکرات مطرح شده است ولی «ضرب» و «شتم» در باب امر به معروف و نهی از منکر کاملا مقید و مشروط است. مشروط به چه امری؟ مشروط به اینکه تاثیر برخورد قهرآمیز تاثیر مثبت باشد. مشروط به اینکه برخورد تند ما موجب اصلاح فرد شود، برخورد تند ما منجر شود شخص آرام آرام از کار خلاف خود فاصله بگیرد و اگر برخورد خشن نه تنها به اصلاح فرد کمک نمی‌کند بلکه شخص را در راه و مسیری که دارد مصمم‌تر می‌کند، او را مبتلای به لجاجت می‌کند، در برابر ما موضع می‌گیرد و دیگر هرگز حاضر نیست سخن ما را بشنود، برخورد خشن جایز نیست.

اگر پدری می‌بیند فرزندش گرفتار برخی رفتارهای غلط است که موجب انحطاط او خواهد بود و او را فاسد خواهد کرد، در اینجا چه وظیفه‌ای دارد؟ قهرا باید به این فرزند کمک کند از فساد و آلودگی و انحراف پاک شود. اگر به این نتیجه برسد که تنبیه بدنی موجب اصلاح او می‌شود ممکن است از این روش هم استفاده کند البته تشخیص در این موارد بر عهده افرادی است که به ظرافت‌های تربیت فرزند آشنا باشند. اگر پدر احساس می‌کند کتک زدن نه تنها کمکی به اصلاح فرزند نمی‌کند بلکه موجب لجاجت او می‌شود، آیا مجاز است از ضرب استفاده کند؟ خیر، اینجا جای ضرب نیست چون ما از ضرب می‌خواهیم به عنوان روش برای اصلاح استفاده کنیم نه به عوان کیفر و مجازات. وقتی راه برای اصلاح مطرح است باید ببینیم این روش چه تاثیری بر فرزند دارد.

در کتاب جامع الاحکام آیت‌الله صافی گلپایگانی در همین رابطه آمده است کتک زدن در بعض موارد و در صورتی که از همه امکانات استفده شده و اثر نکرده، لازم می‌شود. قیود این حکم این است؛ اولا ضرب شدید نباشد یعنی موجب نشود بدن قرمز و کبود شود. آن هم بعد از اینکه از همه امکانات استفاده شده و اثر نکرده است. چه کسی می‌تواند ادعا کند من از همه روش‌های محبت‌آمیز استفاده کردم ولی اثر نکرده است تا نوبت به برخورد تندتر برسد. با همه این فرض‌ها ایشان اضافه می‌کند اگر به صورتی که اثر سوء باشد و طفل به لجاجت وادار شود نباید به آن متوسل شد؛ یعنی همان چیزی که ما گاهی می‌توانیم از نظر مبانی انجامش را تجویز کنیم خط قرمزی دارد. خط قرمزش این است که عمل ما طفل را به لجاجت و عکس العمل واندارد. در اینجا کاری که قبلا گفتیم استثنائا ممکن است تجویز شود، جایز نیست.

این در محیط خانواده است که گاهی یک تنبیه بی‌جا نه تنها تاثیر تربیتی ندارد بلکه عاملی برای ضد تربیت تلقی می‌شود. دقیقا همین نکته در سطح جامعه هم مطرح است. اگر رفتاری به عنوان نهی از منکر داشته باشیم ولی اثر سوء داشته باشد و نتیجه این شود افراد لجاجت پیدا کنند، ارتکاب چنین عملی به عنوان نهی از منکر جایز نیست. ما با عملمان کسی که مبتلا به یک رفتار ناروا بود را به شخصی بدل می‌کنیم که علاوه براینکه رفتار ناروا دارد یک عناد و لجاجی هم دارد و خود این عناد کار اصلاح او را دشوارتر می‌کند و این کاملا نقض غرض در نهی از منکر است.

من احساس می‌کنم پذیرش این مسئله که بسیار روشن است برای برخی از متشرعین سخت است و باور کردن به آن سنگین است. لذا مناسب می‌بینم جمله‌ای از علامه شهید مطهری برای شما بخوانم. ما در متفکران دوره اخیر شخصیتی مانند ایشان در این سطح از آگاهی کمتر داریم. ایشان شصت سال قبل بحثی در تهران داشتند و درباره امر به معروف بحث کردند که بعدا به چاپ رسیده است. آن سخنرانی بسیار بسیار ارزشمند و گویاست. آنجا ایشان به یک اختلاف نظر اشاره می‌کنند که با دکتر آیتی دارند. آیتی قبل از شهید مطهری در آن جلسه سخنرانی کرده بود و گفته بود امر به معروف و نهی از منکر یک اصل فراموش‌شده است. شهید مطهری می‌گوید بله، امر به معروف و نهی از منکر امر فراموش‌شده است ولی این خود ما بودیم که این اصل را به صورتی درآوردیم که مردم را بیزار کردیم و این اصل را فراموشاندیم.