واقعه عاشورا در هوای نسبتا سرد رخ داده است

به گزارش ایکنا، مهران اسماعیلی، استاد دانشگاه شهید بهشتی، 5 شهریورماه در نشست علمی «عاشورا، دمای هوا و مسئله تشنگی» که به صورت لایو برگزار شد، به روش بحث خود در این زمینه پرداخت و گفت: معمولا در مباحث تاریخی تصور افراد این است که ما باید به یک متن ارجاع دهیم، مثلا بگوییم تاریخ طبری و مسعودی این طور و آن طور گفته‌اند ولی بنده روش بحثم در این نشست به حوادث غیرمتنی است.

وی با بیان اینکه علم تاریخ، تحولات زیادی پیدا کرده است، افزود: شاید در گذشته، تاریخ نزدیکی زیادی به ادبیات و زبان هر ملتی داشت، یعنی یک رویدادی را بر اساس سیر تحولات از یک نقطه شروع و به جایی ختم می‌کردند و در حقیقت بیان یک روایت بود. به همین دلیل، استادان نسل اول دانشگاه‌های ایران هم عمدتا خاستگاه ادبیاتی داشتند ولی الان قضیه تفاوت زیادی پیدا کرده است. دنبال این نیستم که بگویم کدام روایت درست است و کدام درست نیست، چون نمی‌خواهم وارد حوزه متن شوم.

استاد دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه دنبال شواهد غیرمتنی و غیرگفتاری در حوادث عاشورا هستم، اظهار کرد: امروز یک تاریخدان غیر از اینکه سناریو را نوشته است، باید صحنه را نشان دهد، از طراحی لباس استفاده کند و به شخصیت‌های صحنه حتی در حد طراحی گریم و چهره هم آشنا باشد، یعنی یک تاریخدان باید کل بافت یک ماجرا را بازسازی کند.

شرایط آب و هوایی سرد در عاشورای 61 براساس یک نامه

اسماعیلی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان به شرایط دمایی و وضعیت آب و هوا در هنگام واقعه عاشورا پی برد، تصریح کرد: رد پاهایی وجود دارد که تا حدودی می‌توان به دمای هوا پی برد؛ در یکی از نامه‌های نوشته شده به امام حسین(ع) آمده است که میوه‌ها رسیده‌اند و وضعیت خشکسالی هم وجود ندارد؛ ما با توجه به گزاره «میوه‌ها رسیده‌اند» به نکاتی دست می‌یابیم از جمله اینکه در آن اقلیم چه میوه‌هایی وجود دارد و چه زمانی می‌رسند.

وی اضافه کرد: البته الان بر اساس تقویم تطبیقی گفته می‌شود که عاشورا در مهرماه رخ داده است ولی به نظر بنده خیلی نمی‌توان روی این سخن حساب باز کرد، چون مبنایی است. مثلا در نرم‌افزار صبا 5 مبنا برای تعیین موقعیت اذان وجود دارد و در مورد تقویم‌های تطبیقاتی هم تغییراتی وجود دارد.

اسماعیلی ادامه داد: کوفه منطقه کمتر زراعی بوده و بیشتر کشاورزی، چیدن خرما بوده است و خرما هم در مردادماه و اوایل شهریور ماه(البته گونه‌های خرما با هم فرق دارند) می‌رسند و اگر این نامه در خرماپزان کوفه نوشته شده باشد به معنای این است که اواسط مرداد، نامه به امام نوشته شد و بعد امام(ع) منتظر ماندند تا نامه‌های زیادتری هم ارسال شود و بعد تصمیم گرفتند مسلم را بفرستند لذا در اینجا دو رفت و برگشت وجود دارد؛ اول ارسال نامه به امام و بعد اعزام مسلم و بعد نامه مسلم به امام(ع).

عاشورا احتمالا در اواخر آبان یا ابتدای آذرماه رخ داده است

وی اضافه کرد: حدودا هزار و 400 کیلومتر یعنی 20 روز راه برای هر رفت یا برگشت وجود دارد، یعنی 80 روز بعد از اواسط مردادماه، واقعه کربلا رخ می‌دهد و البته باید مدت زمانی را هم به عنوان هدررفت وقت در نظر بگیریم، در این صورت، عاشورا در اواخر آبان یا آذرماه رخ داده است.

اسماعیلی ادامه داد: البته این بحث بنده در مورد کوفه و ارسال نامه از آنجا به مدینه و مکه بوده است ولی کربلا تا حدودی فرق دارد؛ البته اگر ما بتوانیم نشان دهیم لباس و پوشش اهل بیت(ع)، امام حسین(ع) و اصحاب ایشان در واقعه عاشورا زمستانی یا تابستانی بوده است، در این صورت می‌توانیم به وضعیت آب و هوا پی ببریم.

پی بردن به زمان واقعه عاشورا براساس لباس نظامیان در عاشورا

اسماعیلی با بیان اینکه ارجاع بنده به کافی کلینی و برخی متون روایی قدیمی شیعه است، گفت: یونس بن ابراهیم از امام صادق(ع) پرسید من یک پالتو(عمدتا لباس‌ها را از پوست سمور درست می‌کردند) دارم و اشکالی ندارد آن را بپوشم؟ چون تصور می‌کرده استفاده از پوست سمور به لحاظ فقهی اشکال داشته باشد. امام(ع) در پاسخ فرمودند که خیر ایرادی ندارد و امام حسین(ع) به شهادت رسیدند در حالی که پالتویی از پوست سمور به تن داشتند. شبیه این مطلب در تفسیر عیاشی از تفاسیر متقدم شیعه هم بیان شده و ابن حیون هم از علمای شیعه غیراثنی عشری در دعائم الاسلام از یوسف بن ابراهیم نقل کرده و باز شبیه آن در کتب دیگر این دوره هم آمده است.

استاد دانشگاه شهید بهشتی افزود: باز روایت دیگری در کافی هست که آورده امام حسین(ع)، پالتویی پوشیده بود و ما از سوراخ‌های وارد شده به این پالتو فهمیدیم که چقدر به امام هجوم آورده‌اند و گفته شده که تعداد آن 63 سوراخ بر اساس شمشیر یا نیزه و ... ایجاد شده است و در گزارشات اهل سنت هم آمده وقتی دشمنان به امام(ع) تیر انداختند، ایشان پالتوی پوست پوشیده بودند.

وی اضافه کرد: پالتوی پوست طبیعتا در سرما پوشیده می‌شود و نه در تابستان به خصوص افرادی که در صحنه درگیری و جنگ هستند و گرمای مضاعفی را باید تحمل کنند، بنابراین تصور می‌شود که لباس باید زمستانی باشد. از امام سجاد(ع) روایات متعددی هست که ایشان هر سال، زمستان پالتوی پوست می‌خرید و تابستان آن را صدقه می‌داد؛ در مکارم‌الاخلاق آمده در زمستان این کار را می‌کرد ولی تعبیری هم ذکر شده یعنی لیلة بارده(شب سرد). طبیعتا در فضای شبه جزیره انتظار چهار فصل را نباید داشته باشیم و تنها دو فصل زمستان و تابستان وجود دارد، بنابراین اگر بخواهیم به این روایات اعتماد کنیم ـ که دلیلی هم برای عدم اعتماد وجود ندارد ـ باید روز عاشورا را در روز سردی یعنی در اوایل و یا اواخر پاییز بدانیم.

اسماعیلی در پاسخ به این پرسش که در مورد آب و هوا مطالعات جدیدی داشته‌اید؟ گفت: در مورد آب و هوا رشته‌های جدیدی در دانشگاه‌ها شکل گرفته و از تعابیری مانند اقلیم‌شناسی تاریخی از آن یاد می‌شود، مثلا بر اساس لایه‌های یخی که وجود دارد، همانند لایه‌های خاک به سابقه تاریخی آن و وضعیت آب و هوایی پی می‌برند و حدس می‌زنند. همچنین از رسوباتی که به کف دریا آمده است، قرائنی برای سنجش وضعیت آب و هوا می‌گیرند. البته در این زمینه باید محققان ورود جدی داشته باشند لذا بنده هنوز محتوای مشخصی در این زمینه در قالب مقاله و ... ندیده‌ام.

تشنگی حاشیه بر اصل است

وی افزود: عرایض من این نیست که بگویم تشنگی نبوده است زیرا این موضوع، فرعی است و دشمنان اموی دنبال انتقام از کشته شدن عثمان و مسائل دیگر بوده‌اند؛ اصل غصه این است که چرا پروژه اصلی که از پیامبر(ص) شروع شد و بعد امام علی(ع) و ائمه بعدی خواستند آن را اجرا کنند، بر زمین مانده است.؟ بنابراین اینکه مردم غصه‌دار تشنگی امام حسین(ع) باشند، ایرادی ندارد ولی اگر بخواهیم صحنه را بازسازی کنیم، در این صورت باید مباحثی مانند اینکه مصرف روزانه آب برای هر انسان چه قدر است، مطرح شود.

استاد دانشگاه شهید بهشتی، ادامه داد: امروزه گفته می‌شود انسان به شش تا هشت لیوان آب نیاز دارد ولی مصرف روزانه آب در آب و هوای گرم برای هر انسان متناسب با تعریق و وضعیت بدنی او فرق دارد. افرادی که وارد عرصه نبرد شدند و فعالیت جسمی داشتند، تعریق بیشتری داشتند و کسانی که در خیمه بودند این احساس را نداشتند ولی اگر کودکان از کم‌آبی مطلع شده باشند، خود این نگرانی می‌تواند حس تشنگی را تشدید کند.

بررسی مفروضاتی درباره حجم آب در مشک

اسماعیلی اضافه کرد: موضوع دیگر اینکه اگر از ما بپرسند یک مشک آب چند لیتر آب می‌گیرد، جای بررسی دارد؛ اینکه اگر حضرت عباس(ع) اقدام برای آوردن آب کردند، چه حجم آب برای اهل بیت(ع) آورده است. اگر میانگین لشکر امام(ع) را صد نفر در نظر بگیریم، روزانه و با توجه به هوا، هر نفر چهار لیوان آب نیاز داشته‌ است، یعنی 400 لیوان و باید ببینیم این مقدار لیوان چند لیتر است و یک مشک، چقدر آب می‌گیرد.

استاد دانشگاه شهید بهشتی اظهار کرد: حجم یک مشک بین هشت تا 20 لیتر آب می‌گیرد و طبیعتا اگر آب از قبل موجود نبوده باشد و حضرت عباس(ع) دو مشک آورده باشند و هر مشک هم به طور متوسط 15 لیتر بگیرد، نهایتا 30 لیتر خواهد شد. از سوی دیگر این بحث هم مطرح است که امام حسین(ع) شتران و مشک‌های زیادی داشته است که در ماجرای حُر به آن اشاره شده و ایشان به سپاه و حتی اسب و شتران سپاه حُر آب دادند.

غسل در شب عاشورا با آب‌های شور

وی در پاسخ این پرسش که چرا امام(ع) در شب عاشورا فرمودند که اصحاب غسل کنند، چون این مسئله با کمبود آب سازگار نیست، افزود: در یک گزارش آمده که ابن زیاد به حُر پیام داد که هر کجا در حاشیه فرات بایر بود و درختی نبود، سپاه امام حسین(ع) را نگه دار؛ دلیل این است که راحت‌تر بتوانند لشکر امام را کنترل کنند و افرادی مخفیانه وارد سپاه امام(ع) نشوند ولی این یک رد پنهان دارد و آن اینکه چرا زمینی که در کنار رودخانه است باید بایر باشد؟.

وی افزود: جواب این است که یا املاح آب، زیاد بوده و زمین‌ها را سیراب نمی‌کرده و یا مشکل انتقال آب به این قسمت وجود داشته است و حتی اگر امام (ع) می‌توانستند چاه کنند باز آب شور و غیرقابل شرب در دسترس بوده است. البته در صورت مصرف آب چاه باز با توجه به سردی هوا باید آب‌ها را گرم کرده و استفاده کرده باشند.