بازنمایی جایگاه تمام‌ساحتی زن در فرهنگ بختیاری
دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور شهرکرد با اشاره به نگاه مثبت به زنان در متون و منابع ادبیات فارسی، گفت: همین نگاه در فرهنگ بختیاری نیز نسبت به زنی که فعالانه در تمام ساحت‌های زندگی نقش‌آفرینی می‌کند، وجود دارد.
هفته گذشته، کتابخانه مولوی شهرکرد میزبان آیین رونمایی از کتاب «سیمای زن در فرهنگ بختیاری» بود که به‌تازگی توسط حمید رضایی و ابراهیم ظاهری از سوی انتشارات جهاددانشگاهی چهارمحال و بختیاری وارد بازار نشر شده است. این کتاب حاصل پژوهش مشترک ۱۰ساله از سوی نویسندگان است که این سلسه پژوهش‌ها از اواخر سال ۹۰ آغاز و حاصل کار یک مجموعه قریب به ۷۰۰ صفحه‌ای شد و در نهایت چکیده‌ای از این پژوهش مبسوط در حدود ۱۵۰ صفحه به مخاطبان و علاقه‌مندان ارائه شده است.
کتاب سیمای زنان در فرهنگ بختیاری ناظر بر بررسی زن در فرهنگ عامه و ادبیات عمومی این قوم است که نویسندگان در این کتاب تصویری روشن از این زن به‌دست داده‌اند و تلاش شده تا زن ایرانی که نمودار آن را در شاهنامه فردوسی و دیگر آثار زبان و ادبیات فارسی می‌بینیم، معرفی شود. برای آگاهی بیشتر از تصویر زن در فرهنگ ایرانی و به‌ویژه در میان بختیاری‌ها و نیز آشنایی بیشتر با کتاب سیمای زن در فرهنگ بختیاری گفت‌وگویی با نویسنده اول کتاب انجام شده است که با هم می‌خوانیم.
حمید رضایی، دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور شهرکرد در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به اینکه در تشریح سیمای زن در ادبیات فارسی می‌توان دو گروه از زنان را ترسیم کرد، گفت: نخست، زنان فرهیخته و اهل علم هستند که معمولا‌ً مشخصات و اطلاعاتی از آنان در کتب تذکره یا در فحوای کتاب‌های خاطرات و سفرنامه‌ها ثبت و ضبط شده است؛ از دوران صفویه به بعد می‌توان تصویرهایی از این زنان در آثار و منابع مکتوب یافت، هر چند پیش از آن نیز می‌توان از نمونه‌هایی از زنان صوفی و عارف و شاعر، اطلاعات متعددی در منابع رجالی اعم از تذکره‌ها و طبقات‌الصوفیه‌ها مشاهده کرد.
زنان فرهیخته و زنان عادی در ادبیات عامه
وی با ذکر اینکه از دوران صفویه و به‌ویژه قاجار از خلال سفرنامه‌ها و خاطرات‌نامه‌ها اطلاعات دقیقی از سیمای زن ایرانی می‌توان به‌دست آورد، ادامه داد: اعتمادالسلطنه در کتابی چند جلدی و مفصل با عنوان «خیرات‌الحسان» به شرح حال زنان فرهیخته ایرانی از ابتدای تاریخ تا دوره قاجار می‌پردازد.
رضایی تأکید کرد: نمونه‌هایی از این دست زنان فرهیخته در دوره قاجار و در میان قوم بختیاری می‌توان یافت که بی‌بی مریم بختیاری دختر حاج حسینقلی خان ایلخانی شاید شاخص‌ترین آنها باشد زیرا دست به قلم بوده و کتاب خاطراتی از او به دست ما رسیده و در متون قاجار نیز به خدمات و مبارزات این زن اشارات فراوانی وجود دارد. حاج بی‌بی نیلوفر خواهر بی‌بی مریم نیز از دیگر نمونه‌های زنان فرهیخته است، حاج بی‌بی زینب و بی‌بی خانم از دیگر زنان عالم این دوره هستند.
نخستین بانوی سفرنامه‌نویس ایران
وی بیان کرد: حاج بی‌بی کوکب دختر حاج نصیرخان سردار جنگ از دیگر زنان شاخص دوره قاجار است که او را با عنوان نخستین بانوی سفرنامه‌نویس ایرانی می‌شناسند که شرح سفر خود به اروپا را در «سفرنامه فرنگستان» نگاشته است؛ سر آرنولد ویلسون که یکی از ایران‌شناسان شهیر اروپایی بوده است در خاطرات خود در جریان سفر به اردل و دیدار با بی‌بی کوکب در مورد این بانو می‌نویسد: «در اینجا باید گفت که من در بین مردم ایران از هر طبقه از ذکور و اناث، حتی در میان رجال سیاسی این کشور کمتر کسی را دیدم که به اندازه این بی‌بی وسعت اطلاعات داشته باشد».
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور شهرکرد تصریح کرد: گروه دوم، ناظر بر زنانی است که در بین طبقات عادی جامعه می‌زیستند و حضور فعال داشتند اما اطلاعات ما از آنان از خلال منابع مکتوب بسیار اندک است و این منابع مکتوب در سفرنامه‌های سیاحان اروپایی خلاصه می‌شود که اطلاعات دقیقی را از این افراد در مشاهدات عینی خود بازگو و ثبت کرده‌اند. هانری رنه دالمانی، ویتا سکویل‌وست، ایزابلا بیشوب، مریان سی‌کوپر و برخی دیگر را می‌توان از جمله سیاحان اروپایی دانست که اطلاعات ارزشمندی از زنان طبقات عام جامعه به دست می‌دهند که این زنان فرهیختگی خاصی نداشتند.
رضایی با تصریح اینکه در کتاب سیمای زن در فرهنگ بختیاری تمرکز پژوهش بر زنان عام بختیاری بوده است، گفت: بنابراین اطلاعات بسیار پراکنده و جسته و گریخته‌ای را که در منابع عمدتاً شفاهی وجود دارد، احصا کردیم و مورد ارزیابی و بازبینی قرار دادیم که در تدوین کتاب مورد استفاده قرار گرفت. این کتاب در چهار فصل شامل تصویر زنان در قصه‌های رایج در فرهنگ بختیاری، تصویر زنان در اشعار عامیانه بختیاری، جایگاه زن و خانواده در مثل‌های بختیاری و تصویر زنان بختیاری در سفرنامه سیاحان نگاشته شده است.
تمرکز بر مسائل زنان در قصه‌های بختیاری
وی با تأکید بر اینکه در سه فصل نخست کتاب صد در صد با ادبیات عامیانه و فرهنگ عامه ایرانی از دوران صفویه به بعد سر و کار داریم، بیان کرد: در خصوص تصویر زنان در قصه‌ها باید بگویم که قصه‌ها یکی از مهم‌ترین منابع مردم‌شناختی و جامعه‌شناختی هستند که اطلاعات بسیار ارزشمندی را در خصوص طبقات بالادست و فرودست عرضه می‌کنند و لذا بخشی از میراث فرهنگی هر قوم محسوب می‌شوند.
رضایی با تأکید بر اینکه قصه‌ها در فرهنگ بختیاری جایگاه ویژه‌ای دارند، ادامه داد: بسیاری از باورها، نگرش‌ها و آداب بختیاری‌ها در قصه‌ها بازتاب دارد که بیشتر جنبه سرگرمی و نیز تعلیمی دارند. با توجه به اینکه در قاطبه موارد، زنان بختیاری نقل‌کننده قصه‌ها و کودکان شنونده آنها هستند، راوی تلاش می‌کند که بسیاری از نگرش‌های خود را در مسائل مختلف را از جمله آفرینش موجودات، روابط انسان‌ها، انتظارات زن از مرد، صفت‌های پسندیده و مذموم و ... برای کودکش نقل کند و همچنین نیازمندی‌های آینده کودک برای زندگی را در خلال این قصه‌ها به او آموزش می‌دهد.
وی با تصریح اینکه قصه‌ها بخشی از ادبیات عامیانه کودک و نوجوان هستند، بیان کرد: در فصل اول کتاب سیمای زن در فرهنگ بختیاری، ۳۰ قصه و افسانه مشهور و خاص را از ادبیات عامیانه بختیاری استخراج کرده و مورد بررسی قرار داده و نحوه پرداخت این قصه‌ها به موضوع زن را تحلیل کرده‌ایم. در این قصه‌ها ۲۰۳ شخصیت اصلی احصا شد که ۵۳ درصد را زنان و ۴۷ درصد را مردان تشکیل می‌دهند. پیداست که تمرکز بر مسائل زنان در قصه‌ها بیش از مردان است زیرا زنان راویان این قصه‌ها و روایت‌های شفاهی و سینه به سینه بوده‌اند.
این مدرس دانشگاه در استان تصریح کرد: در بررسی این قصه‌ها همچنین مشخص شد که ۱۵ درصد مردان نقش منفی و ۸۵ درصد نقش مثبت داشتند و نقش‌های منفی مردان آنانی هستند که به زنان و دختران ظلمی را تحمیل می‌کنند. این ارقام در مورد شخصیت زنان در قصه‌ها، ۸۰ درصد نقش مثبت و ۲۰ درصد نقش منفی است.
رضایی تصریح کرد: این پژوهش نشان می‌دهد که زنان در فرهنگ بختیاری نقش بسیار پررنگ‌تری دارند و برای بازتاب آرزوها، نیازها، مشکلات و عواطف خود از ابزار قصه استفاده کرده و قصه را گریزگاهی برای انتقال اندیشه‌های خود دانسته‌اند؛ انتقاد از چندهمسری، شکوه از برخی صفات مردان، مذمت صفات ویژه‌ای چون خیانت، ناپاکی و بُخل، تقابل فقر و ثروت و ... از برخی محورهای اصلی قصه‌ها هستند که از سوی زنان بختیاری مطرح شده است. «تنبل پای زردآلو»، «سنگ صبور»، «شاهزاده خانم زندانی و باغات رنگی»، «دختر شاه پریان و ملک‌محمد» و «گل‌گیس» از جمله قصه‌های تحلیل شده در این کتاب هستند.
بازتاب آرزوهای زنان در اشعار عامیانه بختیاری
دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور شهرکرد در توصیف تصویر زنان در اشعار عامیانه بختیاری، گفت: ترانه‌ها و اشعار عامیانه از ارکان اصلی فرهنگ عامه هستند و مردم آرزوها و خواست‌های خود را که برخاسته از ضمیر ناخودآگاه بوده است در این ترانه‌ها بیان کرده‌اند. این مردمان همچنین عواطف و احساسات خود را به‌ویژه در ارتباط با طبیعت در این اشعار بازتاب داده و بیان کرده‌اند.
رضایی با تأکید بر اینکه برای هر ساحت زندگی بختیاری از بدو تولد تا مرگ شعر وجود دارد، افزود: از لالایی‌ها و ترانه‌های نوازشی گرفته تا سوگ‌سروده‌ها و نیز آهای‌گل‌ها، دوالالی‌ها، ترانه‌های کار، اشعار صیادی، برزگری و ... از گونه‌های متعدد اشعار عامیانه بختیاری هستند؛ بیش از ۱۹ گونه شعر بختیاری شناسایی و مصادیق آن ثبت و ضبط شده است.
وی تصریح کرد: شعر عامیانه نیز بستری برای بازتاب مسائل زنان بوده و این موضوع به‌ویژه در مورد اشعاری که توسط زنان سروده شده است بیشتر ظهور و بروز دارد. آنان هیجانات و احساسات غمگین یا شاد خود را با ابزار شعر و ترانه بروز داده و آرزوها و خواست‌های خود را از این طریق عرضه کرده‌اند.
رضایی اشاره به پوشاک زنان بختیاری را از دیگر کارکردهای اشعار عامیانه بختیاری دانست و توضیح داد: جلوه و توصیف انواع تن‌پوش‌ها و زینت‌های مربوط به لباس زنان بختیاری در اشعار توصیف شده است؛ همچنین صفات و زیبایی‌های ظاهری و نیز خلقیات و صفات درونی زنان در نمونه‌های متعددی از اشعار مطرح شده است.
وی بیان کرد: معمولا‌ً در شعر عامیانه بختیاری، به جنبه‌های تعلیمی برای دختران و پسران کودک و نوجوان نیز پرداخته شده و کارکرد آموزشی دارند؛ گاگریوها برای واگویی احساسات آمیخته با رنج و تألم و سوگواری سروده شده‌اند، در اشعار کار نیز زنان از دشواری‌های فراق معشوق واگویه‌هایی را در موقع کار کردن دارند. در این اشعار صفاتی همچون زیبایی جسمانی، در پس پرده بودن، شکوه از فراق، ترس از دست دادن همسر، گلایه از چند همسری شوهر و ... از صفات توصیف شده در مورد زنان است.
احصای سه نگرش به زنان در مثل‌های بختیاری
رضایی مثل‌ها را چکیده فرهنگ هر قوم برشمرد و گفت: مثل‌ها نکات کلیدی و ارزشمند هر قومی را بازتاب می‌دهد و لذا منبع بسیار ارزشمندی برای پژوهش در مورد فرهنگ‌ها به‌شمار می‌رود؛ در ضرب‌المثل‌های بختیاری سه نگرش فرودست، فرودست و برابر نسبت به زنان می‌توان مشاهده کرد که در برخی مثل‌ها، زنان مقامی پایین‌تر از مردان دارند و نگرش در مورد آنان منفی است، این موضوع ممکن است برخاسته از جامعه مردسالار بوده باشد. در برخی مثل‌ها اما زنان مقامی فراتر از مردان دارند و در گروهی از مثل‌ها نیز زنان و مردان مقامی برابر و همسان دارند.
وی در خصوص فصل چهارم کتاب، توضیح داد: سیاحانی که از اروپا برای بازدید از نقاط مختلف ایران می‌آمدند عموماً مشاهدات خود را بازگو و منتشر می‌کردند. در همین راستا شخصیت‌های فراوانی به دیدار بختیاری‌ها می‌رفتند که نام آنان و آثارشان در تاریخ ثبت شده است. در برخی از این سفرنامه‌ها که از سوی سیاحان زن تدوین شده است به آزادی زنان بختیاری در مقایسه با زنان شهرنشین اشاره شده که آزادانه در کنار جنس مخالف به کار و تلاش می‌پردازند اما با اینحال عفت و پاکدامنی خود را حفظ می‌کنند و پایبند همسر هستند.
جلوه‌گری مسائل زنان بختیاری در سفرنامه‌های اروپائیان
رضایی ادامه داد: برخی سیاحان نیز علاقه و اشتیاق وافر زنان بختیاری به آموختن را مورد توجه قرار داده‌اند که اگر زمینه و محیط آموزش برای آنان فراهم شود قطعاً با اشتیاق فراوان به سوادآموزی و علم‌آموزی دارند. نقش‌آفرینی زنان بختیاری در اقتصاد خانواده نیز مسئله دیگری است که سیاحان در آثار خود مطرح کرده‌اند. در مورد پوشاک زنان بختیاری، آرایش زنان، تعدد زوجات، ازدواج و نظام خانواده، آموزش فرزندان، اعتقادات دینی و مذهبی نیز اطلاعات ارزشمندی در این سفرنامه‌ها وجود دارد.
دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور شهرکرد تأکید کرد: در مجموع، آنچه از خلال منابع مکتوب و منابع مدون در خصوص جایگاه زن در فرهنگ ایرانی برداشت می‌شود، حاکی از نگاه مثبت به زنان است. اینکه به‌دلیل سبک زندگی و نوع زیست در فرهنگ ایرانی، جنس مذکر غالب بوده است قابل کتمان نیست و زنان در صحنه‌های کمتری از اجتماع ظاهر شده‌اند و بسامد حضور زنان در مقایسه با مردان کمتر بوده است.
رضایی افزود: این حضور کمتر به معنی محدودیت برای زنان نبوده است بلکه بسیاری از زنان ایرانی در صحنه‌های مختلف و انتخاب سرنوشت خود و حتی در میدان جنگ حضوری مؤثر داشته‌اند که نظیر این زنان در شاهنامه از گردآفرید تا تهمینه وجود دارد. برخی از این زنان حتی خودشان تقاضای ازدواج را به مرد منتخب خود ارائه داده‌اند، پیداست که فرهنگ جامعه این نقش‌آفرینی را از زنان پذیرفته است.
وی گفت: شخصیت‌های ادبی بزرگی همچون نظامی و خاقانی نگاه ویژه‌ای به زنان داشته‌اند و از خلال مرثیه‌هایی که در سوگ همسر سروده‌اند می‌توان عواطف و احساسات آنان نسبت به زن را مشاهده کرد. همین نگاه در فرهنگ بختیاری نیز نسبت به زنی که فعالانه در تمام ساحت‌های زندگی نقش‌آفرینی می‌کند، وجود دارد. زنی که پیش از همه بیدار می‌شود و چراغ خانه را در سحرگاه روشن می‌کند و شب‌هنگام نیز بعد از همه افراد خانواده به استراحت می‌پردازد.
این مدرس دانشگاه در استان با اشاره به قائل شدن جایگاه ویژه به زنان در فرهنگ ایرانی و بختیاری، تأکید کرد: این نقش و جایگاه ویژه باید با نگاهی منصفانه مورد بازبینی و بازنگری قرار گیرد و تفسیر و تبیین شود.
انتشارات جهاددانشگاهی چهارمحال و بختیاری که به‌صورت تخصصی در حوزه نشر دانشگاهی فعالیت می‌کند، تلاش دارد تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن آثار دانشگاهیان و اساتید، اعم از تألیف و ترجمه و پایان‌نامه‌های شاخص دانشجویی را به چاپ برساند. اساتید دانشگاهی و صاحب‌نظران و مؤلفان می‌توانند برای اخذ مشاوره در خصوص مراحل تألیف کتاب و چاپ آثار خود به دفتر انتشارات جهاددانشگاهی استان واقع در دانشگاه شهرکرد، جنب دانشکده منابع طبیعی، معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی مراجعه کرده و یا با شماره‌های ۳۲۳۲۰۳۲۳ و ۳۲۳۲۰۰۷۰ تماس بگیرند.
انتهای پیام
