مبنا در هدف و وسیله، حکم خداست + صوت

به گزارش خبرنگار ایکنا، سیزدهمین جلسه از سلسله جلسات تدبر در سوره مبارکه توبه (برائت) با عنوان «شناخت عارضه‌های جمعی و شیوه مواجهه با آن» با موضوع «مسجد تراز و نقش آن در انسجام جامعه اسلامی» با تدریس هانی چیت‌چیان، عضو علمی مدرسه دانشجویی قرآن و عترت دانشگاه تهران شب گذشته، 18 دی‌ در مسجد کوی دانشگاه تهران برگزار شد.

وی با طرح این سؤال در آغاز سخنانش که نقش مسجد و رسالتی که بر عهده دارد و مسجد تراز جامعه اسلامی با توجه به سوره توبه چیست؟ گفت: اتفاقاً مسجد در سوره توبه موضوع بسیار مهمی است. ابتدا آیات مربوط به مسجد در سوره توبه را برایتان می‌خوانم، بعد نکات قابل برداشت از مجموع این آیات را بیان می‌کنم و اینکه در این سوره چه نقش و نکته‌ای درباره مساجد گفته شده است و سپس بحث را با بررسی این موضوع در کل قرآن ادامه می‌دهم.

چیت‌چیان با اشاره به آیه 7 «كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ‌؛ چگونه مشركان را نزد خدا و نزد فرستاده او عهدى تواند بود مگر با كسانى كه كنار مسجد الحرام پيمان بسته‏‌ايد پس تا با شما [بر سر عهد] پايدارند با آنان پايدار باشيد، زيرا خدا پرهيزگاران را دوست مى دارد»، بیان کرد: آیه در مورد این مطلب صحبت می‌کند که مشرکان عهد نگهدار نیستند و نمی‌شود انتظار عهد نگهداری از آن‌ها داشت، اگرچه مؤمنین هم باید پای عهد بایستند. اشاره‌ای که به مسجدالحرام در این آیه می‌شود، ناظر به عهدی است که مشرکان در کنار آن مسجد با پیامبر بستند و آن را مربوط به فتح مکه می‌دانند.

این مدرس قرآن ادامه داد: مورد بعدی آیات 17 تا 19 است «مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ ﴿۱۷﴾ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ ﴿۱۸﴾ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۹﴾؛ مشركان را نرسد كه مساجد خدا را آباد كنند در حالى كه به كفر خويش شهادت مى‏ دهند آنانند كه اعمالشان به هدر رفته و خود در آتش جاودانند (۱۷) مساجد خدا را تنها كسانى آباد مى كنند كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و نماز برپا داشته و زكات داده و جز از خدا نترسيده‏ اند پس اميد است كه اينان از راه‏يافتگان باشند (۱۸) آيا سيراب ساختن حاجيان و آباد كردن مسجد الحرام را همانند [كار] كسى پنداشته‏ ايد كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و در راه خدا جهاد مى ‏كند [نه اين دو] نزد خدا يكسان نيستند و خدا بيدادگران را هدايت نخواهد كرد (۱۹)» که به همدیگر نیز مرتبط هستند و سه بار هم بحث مسجد در آن‌ها مطرح شده است.

وی ادامه داد: موضوع، مساجدِ خداست، شایسته نیست مشرکان در عمران و آبادانی مسجد مشارکت کنند، اینجا منظور از آبادانی مادی است، نشان می‌دهد که مشرکان در ساخت و ساز مسجد مشارکت می‌کنند، علی‌القاعده آن‌ها دغدغه عبودیت خدا را ندارند، اما چرا مشارکت می‌کنند؟ مشارکت آن‌ها به نحوی نمک‌گیر کردن مسلمانان را و منفعت شخصی دارد.

چیت‌چیان اظهار کرد: عمران مساجد توسط مشرکان باعث نمی‌شود «وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ» نباشند. نشان می‌دهد وقتی مشارکت مشرک در آبادانی مسجد سودی برایش ندارد، این مشارکت هیچ حقی هم به گردن مسلمانان ایجاد نمی‌کند. خدا هیچ وقت اذن به کاری نمی‌دهد که سودی برای انسان نداشته باشد. تا وقتی شرک در فرد است به شئونات ظاهری دین پرداختن برای کسی ثمری نخواهد داشت. این آیه 17 عام است.

مبنا بودن حکم خدا در توجیه هدف و وسیله

این عضو علمی مجمع مدارس دانشجویی قرآن و عترت دانشگاه تهران با بیان اینکه در توجیه هدف یا وسیله، مبنا حکم خداست، گفت: خدا گاه به چیزی به هزار و یک دلیل دستور می‌دهد که ما نمی‌دانیم. در بسیاری از موارد ما نمی‌توانیم این را تشخیص دهیم؛ لذا در خیلی از عملکردهای اهل بیت(ع) خیلی وقت‌ها بر وسیله یا هدف تأکید شده است. مبنا این است که حق چه می‌گوید چون ما اینقدر به نسبت وسیله و هدف واقف نیستیم و لازم است که حق آن را تأیید کند. یکی از چالش‌ها ماجرای حضرت یوسف(ع) بود آن هنگام که چیزی را در بارِ برادرش قرار داد و کید کرد تا به عنوان دزد دستگیر شود. در تشخیص حق و باطل مبنا خداست، مبنا ما و معیارهای ما نیست. یکی دیگر از نمونه‌ها ماجرای قتل آن کودک در داستان حضرت خضر(ع) است. عقل بسیاری از این اجزا را تشخیص نمی‌دهد، اگر هر جایی هم به وحی وصل نیست، مبنا فهم ما از دین است. من یا رسول هستم و به من وحی می‌شود یا به واسطه متن دین که حجیتش قبلاً با عقلم برای خودم ثابت شده، متن دین را می‌فهمم.

وی عنوان کرد: انسان برای فهمیدن خلق شده نه برای نفهمیدن. ممکن است ظرف وجودی ادراکِ بخشی از حقایق در بستر دنیا نباشد، مثل اینکه پرده بعضی از غیوب عالم ممکن است با مرگ از جلوی چشم انسان برداشته شود. طلب فهمیدن و اصل سؤال برقرار است و اشکالی هم ندارد، ما نیازمند رشد کردن هستیم تا بعضی از اینها را بتوانیم ببینیم و بفهمیم. گاهی مثلاً چند سال بعد فلسفه جنگ پیامبر(ص) را می‌فهمیم، اما شاید مثلاً فهم اینکه چرا نماز مغرب سه رکعت و عشا چهار رکعت است، ظرف بالاتری بخواهد. فارغ از اینکه دوران را چه دورانی تصور کنیم، این بحث عقلی است که اصل را از یک متخصص و مناط حکم را بعداً بگیریم، ما همین الان در بخش اندکی از زندگی‌مان اجتهاد می‌کنیم و در بقیه موارد به دیگران اعتماد می‌کنیم. باید این حکم را با عقلانیت و اجتهادم بفهمم، در این ماجرا از دایره عقل بیرون نمی‌رویم، ضمناً اکتفای به عقل هم نمی‌کنیم.

چیت‌چیان گفت: آیه 18 می‌گوید که چه کسانی باید کار عمران مساجد را انجام دهند؟ «إِنَّمَا» حصر دارد، یعنی فقط آن‌ها مساجد الله را آباد می‌کنند، فقط کسانی که به روز قیامت مؤمن هستند، نماز می‌خوانند و زکات را پرداخت می‌کنند و از غیر خدا هم نمی‌ترسند، این‌ها ویژگی‌های آن‌هایی است که باید در حوزه مساجد کار کنند. باید این ویژگی‌ها را داشته باشند تا چنین نقشی را ایفا کنند.

وی ادامه داد: آیه 19 در کنار آیه قبلی خیلی مهم است. در آیه قبلی می‌گوید هر کسی حق ندارد در کار عمران و آبادانی مساجد باشد و اینجا می‌گوید آیا کسی که مساجد را آباد می‌کند با کسی که جهاد می‌کند یکی می‌دانید؟ و آیا آبادکنندگان را مانند ایمان‌آورندگان می‌گیرید؟ می‌گویند این آیه ناظر به مشرکانی است که آبادکننده مساجد هستند. اساساً در اندیشه اسلامی مفهوم مسجد، محل جهاد در راه خداست. 

چیت‌چیان با اشاره به جامعه کنونی بیان کرد: منفعت‌طلبی‌ها، ترجیح منافع شخصی، حوصله جهاد را نداشتن و کم‌ارزش شدن امر هدایت در جامعه مواردی بوده که در زیست اجتماعی ما روی داده است. در کلان‌شهری که 99 درصد مشاغل آن خدماتی است و تولید وجود ندارد، باید بروید هایپرمارکت کنار مسجد احداث کنیم، در آخر هم می‌گویید بهتر است، مسجد را نسازیم. شاید نیاز به یک انقلاب اساسی باشد. همه ابعاد مسئله را می‌دانیم و باید برای آن فکر بنیادی کرد، مثلاً برنامه 60 ساله بچینیم. یکسری چارچوب‌هایی برای همه مساجد است و یکسری شاکله‌هایی هم به بوم مساجد برمی‌گردد. اصل آبادانی مسجد بر عهده مؤمنین به خدا و پرداخت‌کنندگان زکات است و شاخص اینها در «جَاهَدُوا فِی سَبِيلِ اللَّهِ» خودش را نشان می‌دهد و اساساً زمامدار مسجد مجاهد است یعنی به شدت دغدغه‌مند و از همه فداکارتر است. برایش پیاده‌کردن دین خدا مهم است. اینها می‌شود شاخصه آن‌هایی که مسجد باید توسط آن‌ها آباد شود.

وی اظهار کرد: آیه 28 سوره توبه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد حقيقت اين است كه مشركان ناپاكند پس نبايد از سال آينده به مسجدالحرام نزديك شوند و اگر [در اين قطع رابطه] از فقر بيمناكيد پس به زودى خدا اگر بخواهد شما را به فضل خويش بى ‏نياز مى‏ گرداند كه خدا داناى حكيم است» در مورد مسجدالحرام است، اگر چه در مورد بحث مسجد هم می‌توان از آن نکته فهمید. مشرک به دلیل شرکش و نه انسانیتش جایی در مسجد ندارد. این ذهنیت باید در جامعه اسلامی شکل بگیرد که مسجد به هیچ وجه محل شرک نیست و از این ماجرا هم نترسید. مبنا مخالفت با دین الهی است ولو فردی که این کار را می‌کند به ظاهر هم مسلمان باشد. باید در نظر داشت که کار من تشخیص مشرک بودن افراد نیست، این آیات قاعده کلی را مطرح می‌کنند، اینکه کسی خواست در مسجد کار کند، فرض من باید ایمان آن‌ها باشد. آیات این‌ها را می‌گوید تا قواعد مسجد شناخته شود که اگر من خواستم در مسجد کار کنم، مواظب باشم که مشرک نباشم.

دنیاخواهی؛ از مصادیق کفر

چیت‌چیان با اشاره به آیات 107 و 108 گفت: در این آیات از مسجدی صحبت می‌کند که بنا و امام جماعت دارد، جمعی از مؤمنین هم در آن هستند. این مسجد برای ضربه به انسجام جامعه اسلامی تأسیس شده و در آن اندیشه کفر رواج دارد، دنیاخواهی و تجمل از مصادیق کفر است. اساساً نقش تفرقه و فرقه فرقه‌سازی را ایفا می‌کند. پایگاهی درست می‌کند که دشمنان دین بتوانند آنجا مستقر شوند و آرایش بگیرند. همه ظواهر مسجد را دارد، اما ضرر می‌زند و کفر را گسترش می‌دهد، بین مؤمنان تفرقه ایجاد و برای دشمنان پایگاه درست می‌کند. اگر مسجد اینگونه باشد، پیامبر(ص) ابداً نباید در آن مسجد نماز اقامه کند.

وی اظهار کرد: مؤمنین جامعه اسلامی در سطوح مختلفی هستند و مسجد برای جمع کردن اینهاست. مسجدی که از اساس بر تقوا بنا شده آن مسجدی است که باید در آن اقامه نماز کرد. مسجد صرفاً یک محل برای نماز خواندن نیست، اگر چه نماز خواندن مهم‌ترین کار مسجد است، جا دارد در آن مسجد پیامبر(ص) اقامه نماز کند و شاخصش این است مردان و زنانی در آن مسجد هستند که طهارت را دوست دارند. اینها می‌شود شاخص‌های مسجد تراز که موجب انسجام جامعه اسلامی است که امکان برائت برای جامعه اسلامی ایجاد می‌کند.

تعیین نسبت حسینیه‌ها و فرهنگسراها با مساجد

چیت‌چیان در پاسخ به سؤالی درباره اینکه آیا تأسیس مکان‌هایی مانند حسینیه و مهدیه و ... نیز باعث کاهش کارکرد مساجد شده است؟ بیان کرد: تأسیس مکان‌هایی برای مراسم مذهبی که مسجد نباشند از گذشته هم مرسوم بوده چون مسجد به لحاظ آداب، قواعد خاصی دارد که این قواعد در حسینیه و نمازخانه نیست؛، لذا تأسیس آن‌ها اشکال ندارد. اما پرداختن به عناصر فرهنگی موازی مسجد مثل حسینیه و فرهنگسراها و خانه‌های فرهنگ که کارهایی انجام می‌دهند که در فلسفه وجودی مسجد هم بوده است، خیلی نکته مهمی است. مفهوم مسجد جامع به خاطر نوع کارکرد در حال از بین رفتن است. باید مراقبت کرد و هر حسینیه و فرهنگسرایی که تأسیس می‌شود، باید نسبت خودش را با مسجد تعیین کند و اینکه آن را بدون این نسبت تأسیس می‌کنیم باعث تضعیف مسجد می‌شویم. اینگونه می‌شود که مسجد فقط محل خواندن نماز می‌شود. بخشی از آن برمی‌گردد به اینکه ما هم کارکردهای دیگر مسجد را از آن بیرون بردیم و فقط محلی برای نماز خواندن شد. شورای حل اختلاف‌ها از کارکردهای مساجد بوده، جای آموزش‌های فرهنگی در مسجد بوده که به فرهنگسراها بردیم، مراسم مذهبی را به حسینیه‌ها ‌بردیم و فقط نماز خواندن برای مسجد ماند. در طراحی این ماجرا هم دچار این خطا شدیم.