«عمو فخّار»؛ مبتکر بازی‌های روخوانی قرآن + صوت و عکس

با توجه به اهمیت دین اسلام و اهتمام به قرآن کریم در میان مسلمانان، آشنایی و توانمندی خواندن مصحف شریف لازم است. در این میان آشنایی فرزندان در سنین خردسالی با الفبای قرآنی و شکوفایی توانایی روخوانی قرآن اهمیت خود را نشان می‌‌دهد و توجه به این موضوع در تربیت دینی و معنوی کودکان اهمیت دارد، چنانکه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «فرزندانتان را با سه ویژگی تربیت کنید: محبت پیامبرتان، محبت اهل‌بیت(ع) و قرآن.»

حال آشنایی خردسالان با روش صحیح روخوانی قرآن نیازمند مهیا بودن شرایطی متناسب با ویژگی‌های آنها و استفاده از قالب‌های مورد علاقه کودکان نظیر بازی، کاردستی، شعر و قصه در امر آموزش است تا همواره زمینه جذب آنها و استمرارشان در این عرصه مهیا باشد.

استماع قرائت در خانه همراه با شاهکارهای تلاوت، ایجاد جذابیت و خلاقیت به منظور همراهی خردسالان و فرزندان برای فراگیری روخوانی قرآن، تشویق‌های لسانی و خرید هدیه‌های مناسب سن آنها از موارد حائز اهمیت است. موضوعی که شاید خلأ آن در جامعه احساس می‌شود. البته این امر و دستیابی به این اهداف نیازمند تخصص‌های لازم و آشنایی با رواشناسی کودک، ویژگی‌های رشدی و سنی کودکان و نیز طراحی آموزش‌ها و آموخته‌های مناسب با آنهاست تا با اکتساب مهارت روخوانی، خردسالان بتوانند تمام متن آن را بخوانند، به نحوی که از هرجای آن سؤال شد، بتوانند به راحتی و بدون تنش، استرس و اضطراب بخوانند. بنابراین در کنار آن توجه به انس کودکان همراه با علاقه‌ آنها اهمیت دارد.

فخرالدین علیزاده، مبتکر بازی‌های روخوانی قرآن و مدرس دوره‌های تربیت مربی است که بیش از 34 سال سابقه تدریس و مربیگری ردارد. در ادامه گفت‌وگو با ایشان را خواهید خواند؛

ایکنا ـ در ابتدا مختصری از خودتان بگویید. متولد چه سالی هستید و در چه رشته‌ای و تا چه مقطعی تحصیل کرده‌اید؟

متولد 1351 و دارنده مدرک کارشناسی الهیات و معارف اسلامی هستم. 34 سال سابقه فعالیت در آموزش و پرورش دارم و بارها مدرس دوره‌های تربیت مربی قرآن در سراسر کشور بوده‌ام.

ایکنا ـ درباره طرحتان «بازی‌های روخوانی» توضیح دهید و با چه هدفی به دنبال طراحی بازی برای روخوانی قرآن رفتید؟ ایده این طرح از کجا به ذهنتان رسید؟

در سال 92 یکی از والدین دانش‌آموزان به من مراجعه کرد و گلایه کرد که فرزندش پس از گذشت سال‌ها و سپری کردن بیش از 400 ساعت آموزش درس قرآن در مقطع ابتدایی هنوز نمی‌تواند قرآن را روخوانی کند. این امر تلنگری بود تا به دنبال روش ساده‌ای برای آموزش روخوانی قرآن به کودکان باشم، روشی که طی آن متناسب با هر پایه تحصیلی در مقطع ابتدایی، بازی طراحی شود. چرا بازی؟ چون «دنیای بچه‌ها بازی است» یا بهتر بگویم «بازی دنیای بچه‌هاست».

بازی به اندازه‌ای اهمیت دارد که به این موضوع در قرآن اشاره شده است. در داستان یوسف از قول برادران حضرت یوسف(ع) می‌خوانیم: «قَالُوا يَا أَبَانَا مَا لَكَ لَا تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ/ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ...؛ گفتند ای پدر تو را چه شده است كه ما را بر يوسف امين نمى‏‌دانى، در حالى كه ما خيرخواه او هستيم. فردا او را با ما بفرست تا [در چمن] بگردد و بازى كند»(یوسف، آیات 11 و 12).

در واقع برای کودکان می‌توانیم متناسب با ذائقه آنها، نه فقط قرآن را بلکه سایر دروس را با روش بازی، آموزش دهیم و این بازی‌ها خوشبختانه با نظرات برخی از اساتید پیشکسوت قرآنی، که سال‌ها در این حوزه فعالیت داشتند، در میان گذاشته شد و در مناطق مختلف نیز اجرا شده است. به جرأت می‌توانم بگویم کتاب‌هایی که به اسم روخوانی چاپ شده مشتمل بر قواعد روخوانی است. روخوانی قرآن عبارت است از آشنایی قرآن‌آموزان با انواع کلمات قرآنی.

ایکنا ـ چه گروه سنی مخاطبان این بازی‌ها هستند؟

همه افراد می‌توانند جامعه مخاطب باشند، چون این بازی‌ها با محوریت فلش‌کارت‌ها، تابلوهای آموزشی و جعبه‌های قرآنی انجام می‌‌شود، به طوری که برای هر بازی، نمایشنامه‌ای آماده شده که در قالب فایل صوتی آماده شده است. در واقع این فلش‌کارت‌ها هر کدام نماینده گروهی از کلمات قرآنی هستند.

دسته‌بندی از انواع کلمات قرآن این‌گونه است؛ کلمات «نام‌آشنا» به طور مثال کلمه «قرآن» جزو یک کلمه «نام‌آشنا» است، «کلماتی با حروف مشترک»؛ کلماتی چون «کافرین» و «مؤمنین» دارای حروف مشترک هستند. پس جزو بازی با کلمات حروف مشترک هستند، «کلمات هم‌خانواده» کلماتی چون جعل، جعلکم، جعلنا جزو بازی‌های کلمات هم‌خانواده هستند، «کلمات ترکیبی» کلماتی چون «فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ»، «واتقوا الله» جزو بازی کلمات ترکیبی هستند.

در واقع هر کلمه‌ای از قرآن جزو یکی از بازی‌های قرآنی است. بنابراین کلمات قرآنی در این بازی‌ها کاملاً تعریف شده هستند و هرکدام از کلمات قرآنی در بخش جداسازی (که آن هم یک بازی قرآنی است و دانش‌آموزان در بخش جداسازی، که جزو دروس آخر این بازی‌هاست، نوع کلمه را که مربوط به کدام بازی و انواع کلمات است مشخص می‌کنند) معیّن می‌شود.

ایکنا ـ چقدر همراه کردن آموزش‌های قرآن با بازی، شعر و قصه و نمایش در تشویق علاقه‌مندان به فراگیری قرآن مؤثر است؟

در پاسخ به این سؤال باید به یکی از فرمایشات مقام معظم رهبری اشاره کنم. ایشان در دیداری جمعی از دانشجویان در سال 94 فرمودند: «در همین حسینیه سال‌ها پیش - شاید 20 سال پیش - یک تئاتری اجرا کردند برای ما، مربوط به حضرت ایوب پیغمبر که طول هم کشید؛ یک ساعت، دو ساعت، طول کشید. بعد که تمام شد، من به آن کارگردان گفتم که من داستان ایوب را در قرآن، شاید صدبار یا صدها بار تا حالا خوانده‌ام اما این فهمی را که امشب از ماجرای ایّوب از تئاتر تو فهمیدم، در این مدّت از خواندن قرآن، این فهم را پیدا نکرده بودم».

ایشان در جای دیگر فرمودند: «هر اندیشه‌ای که در قالب هنر نگنجد، ماندنی نیست». در این بازی‌ها تفاوتی که با سایر روش‌ها روخوانی دارد این است که از انواع هنرهای نقاشی، آوایی و هنرهای نمایشی در این بازی‌ها استفاده شده است. برای مثال حروف الفبا را بچه‌ها در پایه اول یادگرفته‌اند و یکی از بازی‌های روخوانی عموفخار، همین بازی حروف الفباست که در پایه اول به گونه‌ای آموزش داده می‌شود و به دانش‌آموزان پایه سوم و چهارم به گونه‌ای دیگر آموزش داده می‌شود.

برای مثال در پایه سوم و چهارم به دانش‌آموزان می‌گوییم جدول الفبایی آماده داشته باشند و نام سوره‌‌های قرآن را به ترتیب حروف الفبا در آن بنویسند. این کار با هدف افزایش گنجینه لغات قرآنی قرآن‌‌آموزان انجام می‌شود.

یکی از ویژگی‌های این بازی‌ها، تنوع در آموزش است و کلاس‌ها به روش کارگاهی تشکیل می‌شود. ویژگی دوم آن استفاده از تکنیک‌های هنری مثل نمایش، سرود و نقاشی و ... است. همچنین، قرآن‌آموزان فلش‌کارت‌ها را با هدف دست‌ورزی می‌سازند.

ایکنا ـ شاید بازی‌های مشابه یا کتاب‌های متعددی برای درست‌خوانی و روخوانی قرآن همراه با شعر و قصه وجود داشته باشد. ویژگی منحصربه‌فرد طرحتان چیست؟

در رابطه با روخوانی قرآن هنوز کتاب یا نرم‌افزاری که روخوانی قرآن را به روش بازی آموزش دهد تولید نشده است. این حرف را براساس تحقیقات گسترده‌ای که در کشور داشته‌ام بیان می‌کنم. روخوانی قرآن تا کنون در قالب بازی ارائه نشده است و حتی شبیه این کار انجام نشده است. همان‌طور که گفتم، کتاب‌های روخوانی قرآن مشتمل بر قواعد روخوانی است.

دانش‌آموزان در کلاس اول و دوم ابتدایی با تمامی حروف الفبا و حتی علامت‌ها و صداها و حتی حروف ناخوانا آشنا شده‌اند و تنها یک قاعده است که معادل فارسی ندارد، آن هم «التقای ساکنین» است. اما این موضوع اهمیت دارد که چرا دانش‌آموزان پایه اول و دوم قادر به روخوانی قرآن نیستند؟ 

مشکل افراد مبتدی در نشناختن انواع کلمات قرآن است. همان‌طور که گفتم انواعی را برای کلماتی قرآن در نظر گرفته‌ایم و از سوی دیگر در طرح عموفخار هر کدام از بازی‌ها، روش اجرا و ابزاری که استفاده می‌شود کاملاً با بازی قبلی متفاوت است. همچنین نمایشنامه صوتی همراه با فلش‌کارت‌ها برای قرآن‌آموزان پخش می‌شود. بنابراین مجموعه‌برنامه‌هایی که گفته شد، منجر به روخوانی کل قرآن می‌شود.

در این روش روخوانی قرآن طی چهار مرحله رخ می‌دهد(این از دیگر ویژگی‌های این طرح است)؛ در ابتدا چشم شکل کلمه را می‌بیند. دوم؛ چشم شکل کلمه را به مغز منتقل می‌کند. سوم؛ مغز شکل کلمه و علامت‌ها و صدا را پردازش می‌کند و مرحله چهارم؛ فرمان خواندن می‌دهد.

هنگامی که به افراد مبتدی نگاه می‌کنیم، برای این چهار مرحله، حدود 10 ثانیه زمان لازم دارند. به سبب همین به این افراد می‌گویم «10 ثانیه فرصت دارند تا کلمه را بخوانند و برای کلمه بعدی، 9 ثانیه زمان دارند و...» علت کاهش ثانیه‌ها به این دلیل است که سرعت خواندن افزایش پیدا کند.

معمولاً دانش‌آموز کلمه اول را با تپق و استرس می‌خواند، زیرا چهار مرحله اتفاق نیفتاده است و اگر دانش‌آموز با این چهار مرحله آشنا شود و انواع کلمات را بداند، برایش تفاوت نمی‌کند که کلمه در کجای قرآن باشد، چون قواعد را فراگرفته است و آن قانون در ذهنش تداعی می‌شود.

آموزش قرآن با سه رسم املای عربی، فارسی و کم‌علامت است. در کتاب درسی دانش‌آموزان تلفیقی از خط عربی(عثمان طه) و کم‌علامت است، در حالی که سه نوع رسم‌ املا داریم و ما در این طرح کدهای مخصوصی را برای هرکدام قرار دادیم. طی تحقیقات دیدیم که بیش از 90 درصد قرآن‌آموزان خط کم‌علامت را بیشتر می‌پسندند. البته دانش‌آموزانی که در رشته قرائت و حفظ فعالیت داشتند بیش از 90 درصد خط عربی دارند.

نوع نگاه قرآن‌آموزان به رسم املاها متفاوت است و افرادی که می‌خواهند قرآن آموزشی را برای دانش‌آموزان تألیف و چاپ کنند، دقت کنند تا آن قرآن متناسب با سطح یادگیری دانش‌آموز هست یا خیر؟!

ایکنا ـ آیا بازه زمانی خاصی برای اجرای این طرح از لحاظ سن و اجرا در نظر گرفته شده است؟

مدت زمان این 15 بازی 15 جلسه در مقطع ابتدایی است. در مورد اجرای این بازی‌ها در مدارس چون ساعت زنگ آموزش قرآن دانش‌آموزان 45 دقیقه است. در واقع به بیشتر از 15 جلسه در مدارس نیازمند هستیم، تقریباً 30 جلسه 45 دقیقه‌ای نیازمندیم تا تمام این بازی‌ها اجرا شود. این 30 جلسه حدود چهار ماه سال تحصیلی می‌شود که قطعاً دانش‌آموزان پایه‌های سوم تا ششم ابتدایی با این بازی‌ها آشنا می‌شوند. بارها گفته‌ام مشکل افراد مبتدی در نشناختن صداها و علامت‌ها نیست. شیوه آموزش قرآن در این بازی‌ها در پایه‌های اول و دوم با پایه‌های بالاتر متفاوت است.

دانش‌آموز در پایه اول کل حروف الفبا را در طول سال یاد می‌گیرد و قطعاً برخی از بازی‌ها می‌تواند در پایه اول ابتدایی حین سال تحصیلی اجرا شود، بازی‌هایی چون حروف الفبا، کلمات نام آشنا و کلمات هم‌خانواده. تقریباً دانش‌آموزان پایه اول ابتدایی تا اردیبهشت‌ماه تمام حروف الفبا را فراگرفته‌اند و پس از آن می‌توانیم سایر بازی‌ها را اجرا کنیم، اما این امکان وجود ندارد که در یک ماه پایانی سال تحصیلی این امر انجام شود. بنابراین باید ساعت‌های فوق برنامه لحاظ شود یا در پایه دوم ابتدایی در خدمت دانش‌آموزان برای آموزش 15 بازی باشیم.

ایکنا ـ چه اندازه در این طرح روزآمدی وجود دارد؟ در واقع با توجه به اینکه در حال حاضر جهان به سمت تکنولوژی می‌رود، این طرح از زمان ارائه تاکنون به‌روزرسانی شده است؟

این بازی در ابتدا با رویکرد فلش‌کارت انجام شد و در ادامه سرود‌ها و نمایشنامه‌های صوتی به این بازی‌ها افزوده شد و در ادامه تکمیل ابزارها و شیوه‌های آموزشی، دوره‌های تربیت مربی بازی‌های روخوانی در سطح کشور (20 دوره تاکنون) برگزار شد. حتی برای دانش‌آموزان نخبه قرآنی پیشنهاد دادم که از ظرفیت آنها در دوره‌های تربیت مربی قرآن استفاده کنیم که سه دوره تربیت مربی دانش‌آموزی نیز برگزار شده است. خوشبختانه با همکاری یکی از مؤسسات اپلیکیشنی طراحی می‌شود که علاقه‌مندان می‌توانند با استفاده از این نرم‌افزار و نصب آن در تلفن‌های همراه خود، هربازی را انجام دهند.

فعلا در نظر داریم طی مراسمی از این طرح به صورت رسمی رونمایی کنیم، گام بعدی ما در این بازی‌ها ارائه این طرح و پروژه به صدا و سیما است که قرار است برنامه تلویزیونی 15 قسمتی مشتمل بر حضور کارشناس، شخصیت عروسکی و عمو فخار در قالب پرسش و پاسخ تهیه و تولید شود.

ایکنا ـ آیا بهره‌مندی و استفاده مربیان از این طرح نیازمند برگزاری دوره‌های تربیت مربی و فراگیر شدن شیوه اجرای آن است؟

بله، در دوره‌های تربیت مربی حدود 30 ساعت آموزشی در نظر گرفته شده است که طی آن مربیان با روش تدریس بازی‌ها آشنا خواهند شد.

ایکنا ـ تاکنون چند دوره تربیت مربی را برگزار کرده‌اید؟ در کدام استان‌ها و شهرها بیشتر استقبال شده است؟

این دوره‌ها در خیلی از شهرها و استان‌ها چون فارس، ایلام، تهران و سمنان در قالب همایش‌های قرآنی برگزار شد. همچنین در شهر قم برای دانش‌آموزان نخبه و فرهنگیان دوره‌های تربیت مربی برگزار شد.

ایکنا ـ و صحبت پایانی؟

پیشنهادی از مربیان مبنی بر برگزاری مجازی دوره‌ها داشتیم، اما همان‌طور که رانندگی را نمی‌توان مجازی و غیرحضوری فراگرفت، روخوانی قرآن را نیز نمی‌توان. ویژگی این دوره این است که به صورت حضوری و با نظارت مدرس دوره باشد تا اهداف طرح محقق شود.

این مبتکر کانال خلاقیت‌های قرآنی در پیام‌رسان ایتا را به نشانی https://eitaa.com/joinchat/1604059321C0406b1e800 راه‌اندازی کرده است.