لزوم توام بودن عقلانیت و معنویت

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، سیدمحمود نجاتی حسینی پژوهشگر علم و دین انجمن انسان‌شناسی ایران شامگاه گذشته 15 آبان‌ماه در نشستی با عنوان «تاریخ و سرآغازهای اندیشه در خراسان» که در سالن روابط عمومی نمایشگاه بین‌المللی مشهد و در حاشیه برگزاری بیست و یکمین نمایشگاه کتاب مشهد برگزار شد، اظهار کرد: سرآغازها، یک اصطلاح بسیار مهم در تاریخ اندیشه است که برای اولین بار غربی‌ها از آن استفاده کرده‌اند. اولین کسی که از این واژه استفاده کرده است، هانس گئورگ گادامر آلمانی است. گادامر کهن فیلسوف بزرگ اروپایی و از جمله فیلسوفانی است که به دنبال گفت‌وگو و معناکاوی اندیشه‌ها در طول تاریخ است و کتاب «آغاز فلسفه در یونان» گادامر در رابطه با فلسفه یونان، کتاب ارزشمندی است که به فارسی نیز ترجمه شده است. آغاز فسلفه در یونان یعنی آغاز فلسفه در کل جهان، حتی در جهان اسلام. خراسان بزرگ نیز به نوعی پیونددهنده فلسفه یونان به فلسفه اسلام است.

وی در خصوص ایده‌های اولیه خود برای پرداختن به این موضوع اظهار کرد: در این زمینه از گادامر الهام گرفتم و به نظرم رسید که چرا کاری که او در رابطه با یونان، به عنوان مهد فلسفه و علوم انسانی اروپایی و غربی کرده است در رابطه با بخش بزرگی از سرزمین و تمدن اسلام صورت نگیرد و اگر قرار باشد که این کار صورت بگیرد، چرا در مورد خراسان که قلب تپنده و فرهنگی، ادبی، فقهی، فلسفی و عرفانی جهان اسلام و ایران اسلامی بوده است انجام نشود و بنابراین به این سمت رفتم که روی این سرآغازها کار کنم.

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان شناسی ایران درخصوص یکی دیگر از این منابع بیان کرد: در تابستان، دانشجویان افغانی پوستری به من رساندند که مربوط به انجمن فلسفه طلاب افغانستانی خراسان بود. آن‌ها به دنبال نوشتن مجموعه مقالاتی راجع به فلسفه در خراسان بزرگ بودند و به همین منظور فراخوان داده بودند. این موضوع روی من تاثیر زیادی گذاشت و من به این فکر فرو رفتم که راجع به خراسان بزرگ و نه فقط در موضوع فلسفه بلکه در خصوص اندیشه هم بنویسم.

نجاتی حسینی گفت: «سرآغازها»، خاستگاه‌ها و نقطه‌های عزیمت فرهنگی هستند که منجر به شکل‌گیری اندیشه‎ها و جهت دادن به اندیشه‌های بعدی می‌شوند و بنابراین بسیار تاثیرگذار هستند. بسته به اینکه این سرآغازها چگونه آغاز شوند، چگونه تاثیر خود را بگذارند و چگونه به مبانی توجه کنند، جهت‌گیری‌های بعدی نیز تحت تاثیر آن‌ها قرار خواهند گرفت.

وی در خصوص استدلال خویش برای نگذاشتن عنوان تاریخ روی این موضوع عنوان کرد: تاریخ بسیار پر ارزش است، زیرا می‌توان از آن عبرت گرفت و درس‌هایی که دیگران خوب یا بد پس دادند را آموخت، تاریخ زندگی کردن فرهنگ‌ها و تمدن‌ها است و ما در آن شاهد سقوط و ظهور تمدن‌ها هستیم و... بنابراین تاریخ، علم تاریخ و فلسفه تاریخ بسیار ارزشمند است، اما برای بحث من زیاد کارساز نیست، زیرا تاریخ سیر تکوین را می‌گوید و ابزار سرآغازها اما سرآغازها فراتر از آن است و می‌خواهد ببیند مبانی نخستین چگونه شکل گرفتند و چرا شکل گرفتند و چگونه بر اندیشه‌های بعدی تاثیرگذار بودند. سرآغازها به ما می‌گویند که این اندیشه‌ها چه فرم‌هایی گرفتند و محتوای آنان چه بوده است. تاریخ ابزاری در دست شناخت سرآغازهای اندیشه است، بنابراین در این خصوص برای ما کاربردی ندارد.

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان‌شناسی ایران بیان کرد: کلمه اندیشه را در زندگی معمولی نیز به کار می‌بریم اما در معنای تخصصی متفاوت است. اینجا نیز معنای تخصصی آن مدنظر است. اندیشه نوعی تامل دقیق، عمیق و فنی در مورد ماهیت چیزها است، بنابراین نمی‌توان به هر حرف و عقیده‌ای، اندیشه گفت. عقیده یک نظر کلی است اما همین عقیده اگر تبدیل به تأمل دقیق، فنی و تکنیکال بشود اندیشه می‌شود.

نجاتی حسینی ادامه داد: در تاریخ فلسفه اولین کسی که به این موضوع پی برد که اندیشه بسیار بالا است و از هر عقیده و رأی و نظری برتر و متمایز است، افلاطون بود. استاد افلاطون، سقراط و شاگرد او، ارسطو است که این افراد سرآغازهای فلسفه در یونان هستند. بعد از 2500 سال هر فردی بخواهد حرفی راجع به فلسفه بزند حتی فیلسوفان مسلمان، ناگزیر است که از کلاس درس سقراط ، افلاطون و ارسطو رد شود.

وی افزود: افلاطون معتقد است که باید بین هر باور، عقیده و رای با اندیشه تمایز قائل شد. افلاطون دو واژه یونانی تخصصی دوکسا و اپیستمه را به کار می‌برد که هم‌چنان در فلسفه به همین صورت تلفظ و نوشته می‌شود. افلاطون می‌گفت در زندگی روزمره اکثر انسان‌ها یک باور کلی به انسان، خدا، جهان، نسبت انسان با خدا، نسبت انسان با جهان، نسبت خدا با جهان و... دارند. این موارد دوکسا است، یعنی عقاید کلی است و امکان ورود خطا در آن‌ها بسیار بالا است اما در عین حال اقلیتی هستند که دوکساهای آن‌ها بسیار دقیق، فنی و تکنیکال است، از حقیقت برخوردار است و امکان خطا در آن‌ها بسیار کم است که این اپیستمه می‌شود. افلاطون می‌گفت فیلسوف باید با اپیستمه سر و کار داشته باید. فیلسوفان غربی این اپیستمه را به دانش تبدیل کردند. می‌توان گفت اکثر فیلسوفان مهم، زمانی که دارند راجع به دانش صحبت می‌کنند، فکر می‌کنند دارند راجع به اپیستمه صحبت می‌کنند اما به نظر من این خطاست و بخش اعظم آن دوکسا است.

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان شناسی ایران اظهار کرد: منظور من از اندیشه در خراسان بزرگ نیز اندیشه به معنای افلاطونی است، یعنی همان اندیشه‌های دقیق، فنی و تکنیکال که در خراسان بزرگ به عنوان قلب پویا و پایای جهان فرهنگی اسلام و ایران در سده‌های میانه و در قرون وسطا به مدت 500 سال از قرن چهارم ه.ق تا قرن دهم ه.ق یعنی بین قرن 10 میلادی تا قرن 14 میلادی در جهان اسلام تولید شده است. اگر تاریخ ادبیات در ایران اثر ذبیح‌الله صفا را نگاه کنید پر از آدم‌هایی است که حرف زده‌اند و به عنوان اندیشمند مطرح شده‌اند اما کمتر کسی است که طبق گفته‌های افلاطون اندیشه‌ورز باشد.

نجاتی حسینی عنوان کرد: خراسان بزرگ را به معنایی که مورخان و جغرافی‌دانان مسلمان و حتی خود جغرافی‌دانان یونانی در ایران باستان به کار می‌بردند، مدنظر داریم، چون خراسان مانند ری، آذربایجان و... جزو ایالت‌های بزرگ امپراطوری عظیم ایران باستان در 2500 سال پیش بوده است. در قدیم به خراسان، «بزرگ خور اسان» می‌گفتند، یعنی سرزمینی که در آن خورشید آسان بیرون می‌آید.

وی ادامه داد: این خراسان بزرگ از نظر جغرافیایی از توس و نیشابور در ایران کنونی شروع می‌شده و تا بلخ، مرو، سمرقند و هرات در آسیای میانه و افغانستان امروزی ادامه داشته است. بنابراین نیم بیشتر آسیای میانه به علاوه ایران و افغانستان جز مرزهای سیاسی و فرهنگی خراسان بزرگ بوده است. امروزه نیز هرچند مرزبندی‌های سیاسی گذاشته شده اما هنوز هم اندیشه‌ورزی خراسان بزرگ در تمام این کشورها است، چون خاستگاه بسیاری از کسانی که از آنان به عنوان اندیشه‌ورز خراسانی یاد می‌کنیم ایران است.

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان شناسی ایران اظهار کرد: به دنبال شناخت اندیشه‌هایی هستیم که در این حدود جغرافیای بزرگ که نیمی از شرق امپراطوری باستان تا غرب امپراطوری ایران باستان را در دوران هخامنشیان، اشکانیان، سلوکیان، ساسانیان حتی دو قرن اول ورود اسلام به ایران را شامل می‌شود، هستند.

سرآغاز اندیشه

نجاتی حسینی در خصوص کاربرد تاریخ یا سرآغازهای اندیشه بیان کرد: پرداختن به این موضوع اهمیت دارد به خاطر اینکه هم شکل‌گیری مبانی اندیشه‌ورزی نخستین را نشان می‌دهد و هم نشان می‌دهد چگونه نطفه تحولات و تغییراتی که امروزه شاهد آن هستیم در آن دوران بسته شده است.

وی در خصوص کاربرد شناخت سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ عنوان کرد: شناخت سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ به ما کمک می کند که تحولات و وضعیتی را که در طول تاریخ جهان اسلام و ایران داشته است بفهمیم. برای فهم موقعیتی که ایران بعد و قبل اسلام داشته و موقعیت فرهنگی جهان اسلام در روزگار کنونی در حوزه‌های مهم اندیشه‌ورزی یعنی در حوزه فقه، فلسفه، کلام، الهیات و علم بسیار مهم است که این سرآغازها شناخته شود. علی‌رغم کارهای خوبی که در این زمینه صورت گرفته اما هنوز این سرآغارها شناخته نشده است. امیدوارم با این طرح بحث و تلاش‌های من و دیگران بشود این تاریخ اندیشه را در خراسان بزرگ که مرکز تولید این اندیشه است روشن کرد. پرداختن به سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ به ما کمک می کند که موقعیت کنونی جهان اسلام را از حیث اندیشه ورزی از طریق کاویدن سرآغازها در خراسان بزرگ به دست آوریم.

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان شناسی ایران در خصوص اینکه در این موضوع روی چه چیزهایی باید تاکید کنیم گفت: پرداختن به این نکته کار راحتی نیست اما تلاش کردم چند مسئله را بیایم که در تاریخ سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ مسائل مهمی بودند و اکنون نیز مهم هستند. مقولاتی را سعی کردم استنباط کنم که با استفاده از آنان می‌شود به فهم سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ پی برد. این مقولات 5 مسئله مهم هستند که هم‌چنان برای فقه، ادبیات، فلسفه، علم و عرفان یعنی کلیت جهان اندیشه‌ورزی در خراسان بزرگ مهم هستند.

وحی و عقل

نجاتی حسینی ادامه داد: اولین مسئله وحی و عقل است. این موضوع، نسبت وحی و عقل، امکان تمایز عقل از وحی، امکان تعامل وحی و عقل، امکان استفاده وحی از عقل و امکان تضاد عقل با وحی است. در اندیشه‌ورزی خراسانیان بزرگ اولین مسئله این است که نسبت عقل و وحی را مشخص کنند. وحی کجا ایستاده و عقل کجا ایستاده است؟ اگر تاریخ فلسفه و اسلام، کلام و الهیات را مرور کنیم، همیشه میان عقل‌گرایان و وحی‌گرایان دعوا وجود داشته و هر دو مشرب سعی می‌کردند حرف خود را به کرسی بنشانند. این از مسائل مهمی است که باید ماهیتش در سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ کاویده شود.

وی بیان کرد: مسئله دوم نسبت بین علم و دین است. هنوز پس از گذشت 1500 سال از تمدن اسلامی برخی با علم بر سر مهر نیستند، این افراد خود را اهل دیانت می‌دانند و فکر می‌کنند که از منظر دیانت به علم خشونت می‌ورزند در حالی که بسیاری از متدینین از سر دیانت با دین در سر مهر هستند. به هر حال نوعی تباین میان علم و دین وجود دارد و نمی‌شود با ترمیم، رفوکاری و محافظه‌کاری گفت که این دو عین هم هستند. این نسبت در آثار اندیشه‎ورزان خراسان بزرگ بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان شناسی ایران اضافه کرد: شاهنامه فردوسی در کنار ایلیاد و ادیسه هومر جزو متن‌های ثبت شده در میراث فرهنگی جهانی است. فردوسی که بسیار هوشمند است و بسیار در ساختن اندیشه در خراسان بزرگ و جهان اسلام موثر بوده است، چون پی می‌برد که نباید علم و دین و عقل و وحی را در برابر هم نهاد این بیت معروف را می‌سراید که «ترا دین و دانش رهاند درست/ در رستگاری ببایدت جست» کنار هم نهادن دین و دانش، یعنی عقل و وحی و علم و دین یک چیز می‌گویند و این جزو عجایبی است که فقط در خراسان بزگ امکان تولیدش است. بعدها نیز ابن‌سینا که فرزند بزرگ اندیشه‌ورز خراسان بزرگ است تلاش می‌کند که عقل و وحی و علم و دین را در فلسفه اسلامی خود آشتی دهد.

نجاتی حسینی عنوان کرد: سومین مسئله که در سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ بسیار مهم است بحث دنیا و آخرت است که هم به علم هم به وحی و هم به عقل برمی‌گردد. اگر جدولی ترسیم کنید که دوتایی باشد و در یک طرف وحی و در طرف دیگر عقل، در یک طرف آخرت و در طرف مقابل دنیا، در یک طرف دین و در طرف دیگر علم را قرار دهید باید آخرت را سمت دین و وحی قرار دهید اما در مقابل دنیا، عقل و علم را بگذارید و این بسیار مهم است.

وی خاطر نشان نکرد: هنوز بسیاری از اندیشه‌ورزان فکر می‌کنند که دنیا و آخرت در برابر یکدیگرند. این موضوع برای اندیشه‌ورزان خراسان بزرگ و در سرآغازها مسئله بوده است و مجبور بودند با این مسئله بزرگ کلنجار بروند، زیرا دنیا به گونه‌ای نیست که بتوان آن را نفی کرد و آخرت نیز حقیقتی جاوید است که در کتاب مقدس آمده است، بنابراین یکی از دغدغه‌ی این اندیشه‌ورزان این بوده است که چگونه دنیا را تفسیر کنند که در تقابل با آخرت نباشد و چگونه آخرت را تعبیر کنند که به درد دنیا بخورد و به نظر می‌رسد که فردوسی و مولانا در این کار مهارت داشته‌اند.

عقلانیت بدون معنویت کارساز نیست

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان‌شناسی ایران گفت: چهارمین مسئله که در سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ به نظر کلیدی است مسئله عقلانیت و معنویت است. این موضوع نیز به نحوی شاید تعبیر دیگری از سه مسئله قبل است. در اینجا نیز با دو پدیده مهم روبهرو هستیم. انسان هم باید از عقلانیت و هم از معنویت برخوردار باشد. عقلانیت بدون معنویت کارساز نیست و معنویتی که از جنبه‌های عقلانیت برخوردار نباشد نیز قطعا به توسعه منجر نخواهد شد و بیشتر زهد، تصوف، درویشی‌گری و... است که در متون شیعی مذمت شده است. توصیه شده است که شخصا اهل تزکیه، پارسایی و ورع باشید اما توصیه نشده که به مردم بی‌توجه باشید و کاری به ظلم و نابرابری نداشته باشید و تنها دعا یا نفرین کنید، بلکه در اسلام باید اهل مجاهده بود و تلاش کرد که ظلم و بی‌عدالتی کم و نابود شود و عدالت احیا شود به ویژه در تفکر شیعی.

نجاتی حسینی افزود: امام محمد غزالی یک خراسانی بزرگ است که اهل توس است. امروزه توس یک قطعه جغرافیایی کوچک از خراسان است اما از نظر فکری تمام خراسان بزرگ است. فردوسی، غزالی، خواجه نصیرالدین توسی و خواجه نظام الملک که از غول‌های اندیشه‌سازی در خراسان بزرگ هستند از اهالی توس هستند. راجع به معنویت و عقلانیت کسی بیشتر از غزالی تأمل نکرده است، هر چند که بنا به دلایلی با او بر سر مهر نیستند.

حریت و عبودیت

وی عنوان کرد: آخرین مسئله که در اندیشه‌ورزی خراسان بزرگ مهم بوده است و هم‌چنان در ادبیات، فقه، عرفان، کلام و الهیات مستتر است و پایش به علوم اجتماعی جدید نیز کشیده شده است مسئله حریت و عبودیت است. این موضوع که، بنده خدا تا کجا آزاد است و فرد آزاد تا کجا باید بندگی کند؟ آیا ما در امر دنیا آزادیم یا امر وجودی؟ آیا ما آزادیم که بندگی آگاهانه داشته باشیم یا آزادیم که بندگی نکنیم؟

پژوهشگر علم و دین انجمن انسان‌شناسی ایران اظهار کرد: من تنها موفق شده‌ام تاکنون نحوه ورود به شناخت سرآغازهای اندیشه در خراسان بزرگ را کشف کنم. پس از این تلاش می‌کنم که محتوای این موضوعات را بکاوم. یعنی هم من و هم سایر علاقه‌مندان باید مستقیم به آثاری که اندیشه‌ورزان خراسان بزرگ تولید کرده‌اند مراجعه کنیم تا مشخص شود که راجع به این پنج مقوله چه گفته‌اند. علی‌رغم اینکه به بخش دوم ورود نکرده بودم اما بهترین کار را این دیدم که در خراسان طرح مسئله کنم تا خراسانی‌هایی که اهل فلسفه، فقه، عرفان و ادبیات هستند به این بحث ورود پیدا کنند چون این موضوع کار یک نفر نیست بلکه یک کار جمعی است.

نجاتی حسینی بیان کرد: پیشنهادم به فرهنگ و ارشاد اسلامی این است که حتماً این خراسان‌شناسی و اندیشه‌سازی در خراسان بزرگ را به عنوان یک پروژه، رسالت و وظیفه تلقی کنند و ما شاهد نشست‌هایی باشیم که صاحب‌نظران راجع به این موضوعات صحبت کنند.