قباله‌های ازدواج سیر تطورات اجتماعی را بیان می‌کند

ازدواج، منشا تشکیل خانواده و یک نهاد اجتماعی کوچک است. در بحث اهمیت و ضرورت ازدواج، سخن‌ها گفته شده است، به‌همین دلیل اهمیت این موضوع بر کسی پوشیده نیست. خداوند در آیه ۳۲سوره مبارکه «نور» به‎ موضوع ازدواج و ضرورت تسهیل این امر نیک برای دیگران اشاره کرده است، «وَ أَنْکِحُوا الْأَیامى‏ مِنْکُمْ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یکُونُوا فُقَراءَ یغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ؛ پسران، دختران بى‌‏همسر، غلامان و کنیزان شایسته (ازدواج) خود را همسر دهید. اگر تنگدست باشند، خداوند از فضل خود بى ‌نیازشان مى‌‏گرداند و خداوند، گشایش‌گر داناست.»

اولین روز از ماه ذی‌الحجه، سالروز پیوند آسمانی یگانه‌های خلقت، فاطمه‌الزهرا(س) و علی مرتضی(ع) است که دیگر هیچ ازدواجی مانند آن در تاریخ تکرار نشده است. برکت ازدواج این دو نور تا جهان هست بر سر بشر مستدام خواهد بود.

اما ازدواج نیز مانند بسیاری از سنت‌های خوب دیگر در گذر زمان دچار دگرگونی‌هایی شده است. سیر تطوری تغییرات اجتماعی در بحث ازدواج ایرانیان را می‌توان در اسناد به‌جای مانده از سالیان دور جستجو کرد. از این رو در مصاحبه‌ای با الهه محبوب، رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی، جنبه‌هایی از این تغییرات اجتماعی گشوده شد که در ادامه به جزئیات آن می‌پردازیم.

محبوب فارغ‌التحصیل دکتری رشته تاریخ، با سابقه 22ساله فعالیت در مرکز اسناد آستان قدس رضوی است. وی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، با اشاره به اهمیت جمع‌آوری اسناد تاریخی به‌عنوان یک منبع موثق و معتبر در حوزه پژوهش‌های تاریخی، اجتماعی، سیاسی، مردم‌شناسی و اقتصادی، اظهار کرد: قباله‌های ازدواج به‌عنوان قسمتی از اسناد شرعی این مرکز نشان‌دهنده طرز تفکر مردان و زنان در دوره‌های مختلف تاریخی است و هر سند دریچه‌ای به‌سوی دنیایی ناشناخته می‌گشاید و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، قصد دارد تعدادی از اسناد ازدواج نگهداری شده در این مرکز را، به‌مناسبت سالروز ازدواج حضرت فاطمه(س) و حضرت علی(ع) منتشر کند.

ذکر اهمیت ازدواج در قباله‌‌های قدیمی برخلاف قباله‌های امروزی

وی ادامه داد: با نگاهی به اسناد قدیمی و قباله‌های ازدواج آن زمان، درمی‌یابیم که متن قباله‌های ازدواج بسیار زیبا نوشته می‌شد. این متن‌ها با آیات و روایات، اشعار و احادیثی در ارتباط با اهمیت ازدواج تزئین می‌شد، برخلاف زمان حاضر که ابتدا بعد از ذکر نام زوج و زوجه سراغ مقدار مهریه می‌رویم، اما در قدیم ابتدا مقدمه‌ای آماده می‌کردند و متن‌ها بسیار زیبا نگارش می‌شد.

رئیس مرکز اسناد آستان قدس رضوی در مورد اهمیت ازدواج در گذشته، بیان کرد: تقریباً دو سوم متن قباله‌های نفیس ازدواجی که در مرکز نگهداری می‌شود، در مورد اهمیت ازدواج صحبت کرده و بیان شده است که ازدواج موجب بقای نسل می‌شود. بعد از این مقدمه وارد بحث زوج و زوجه و در نهایت از مهریه صحبت به میان می‌آید و این موضوع نشان می‌دهد که نگارش به چه اندازه برای مردمان آن زمان دارای اهمیت بوده است، برخلاف قباله‌های و متن‌های امروزی که بسیار ساده و خلاصه هستند.

محبوب درخصوص شکل ظاهری قباله‌های ازدواج در زمان قاجار، بیان کرد: قباله‌ها در مقدمه و موخره بسیار شبیه به یکدیگر هستند و بعد از دوران پهلوی، متن‌ها کاملاً عوض شد، برای نمونه اگر به متن‌های دهه 60 و 70 شمسی نگاهی بیندازیم، قباله‌های ازدواج اطلاعات ارزشمندی را در اختیار ما قرار می‌دهند، با وجود اینکه شکل ظاهری همه آن‌ها یکی است اما محتوی آن‌ها با یکدیگر متفاوت است.

 خشکسالی و انتخاب آب به‌عنوان مهریه

رئیس مرکز اسناد آستان قدس رضوی افزود: در این قباله‌ها، میزان مهریه متفاوت است. بین دهه 60 و 70 نوع مهریه کمتر پول نقد و سکه بوده است و از دوره‌ای به بعد، سکه به‌عنوان مهریه مطرح می‌شود، همچنین نوع مهریه در هر مکانی متفاوت است  و طبق اسناد رسمی، در برخی مناطق در قدیم، به‌دلیل بحث خشکسالی نوع مهریه، آب بوده‌است که در حال حاضر نیز در بعضی مناطق این اعتقاد پابرجاست.

 شروط جدید ضمن عقد در قباله

وی با اشاره به تغییرات در قباله‌ها، بیان کرد: با نگاهی به اسناد قباله‌ها درمی‌یابیم که شرایط ضمن عقد، تا چه اندازه متفاوت شده است. در سال‌های اخیر موضوع طلاق به قباله‌‌‌‌ها افزوده شده است، در حالی‌که در دهه‌های 60 و 70، اصلاً چنین حقی مطرح نبوده است. در دوره قاجار از حق طلاق برخوردار بودیم، اما حق اشتغال وجود نداشت، چرا که خانم‌ها، اصلاً شاغل نبودند، حتی در دوره پهلوی این حق در اسناد نیز ذکر نمی‌شد، اما پس از انقلاب اسلامی حق اشتغال اضافه شد، زیرا خانم‌ها تمایل داشتند، وارد اجتماع شوند و حق اشتغال را جزو شروط ضمن عقد بیان می‌کردند. همچنین حق مسکن و حق تحصیل نیز بعد از انقلاب اسلامی، بیشتر مشاهده می‌شود، البته نکته جالب این است که در زمان قاجار حق مسکن و حق طلاق وجود داشت اما حق تحصیل وجود نداشت، چرا که خانم‌ها خانه‌دار بودند.

محبوب با تأکید بر لزوم نگهداری از اسناد، تصریح کرد: بررسی قباله‌های ازدواج در زمان‌های مختلف، به ما کمک می‌کند تا درک کنیم که جامعه در دوره‌های تاریخی مختلف دچار چه تغییراتی شده است. حقوقی مانند تحصیل و شغل در قباله‌های ازدواج بیان می‌کند که خواسته‌های زنان در جامعه چگونه تغییر یافته است و در حال حاضر نیز اسناد زمان کنونی را جمع آوری می‌کنیم، تا آیندگان نیز از شرایط زمان ما آگاه شوند.

رئیس مرکز اسناد آستان قدس رضوی خاطرنشان کرد: در بحث آسیب‌شناسی اجتماعی، اسناد بسیار به پژوهشگران اجتماعی کمک می‌کند، تا به دلایل و آسیب‌شناسی به وجود آمدن یک پدیده اجتماعی بپردازند. برای نمونه اینکه چرا اخیراً حق طلاق بسیار مطرح می‌شود و خانم‌ها مایل هستند، این حق را ضمن شروط عقد مطرح کنند، در حالی‌که این حق در دهه‌های قبل مطرح نبود، یک دلیل این امر می‌تواند بیانگر ازدیاد طلاق و مشکلات و گرفتاری زنان در طلاق گرفتن باشد و مشکلات حقوقی که زنان در زمان طلاق با آن دست به گریبان هستند.

تفاوت قباله‌های اشراف با طبقات پایین‌تر

وی با اشاره به تفاوت قباله‌ها در طبقات بالا و زیردست جامعه، اظهار کرد: اگر قباله‌های ازدواج زمان قاجار را با پس از انقلاب اسلامی مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم، قباله‌های خانواده‌های طبقات اشراف و بالاتر اجتماعی شکیل‌تر و پراز نقش و نگار و قباله‌های طبقات پایین‌دست بسیار ساده و خالی از تزئین بودند، برخلاف پس از انقلاب اسلامی که شکل ظاهری تمام قباله‌ها یکی است.

محبوب در ارتباط با سن ازدواج در قدیم، اظهار کرد: شرایط سنی و مشخصات شناسنامه‌ای، در قباله‌های قدیم ذکر نمی‌شد، اگر خانمی دوشیزه بود، با عنوان دوشیزه باکره بالغه رشیده و اگر بیوه بود، نام همسر و فرزند او ذکر می‌شد، برای معرفی، به‌جای نام دختر از نام پدر و شغل او استفاده می‌شد و به همین دلیل، از لقبی که برای پدر ذکر می‌شد، به شغل وی پی‌ می‌بریم.

«اخوانیات»؛ نامه عاشقانه در دوره‌های مختلف تاریخی

رئیس مرکز اسناد آستان قدس رضوی بیان کرد: در اسناد تاریخی موجود در مرکز آستان قدس رضوی، نامه‌های دوستانه نیز تحت‌عنوان «اخوانیات» نگهداری می‌شود، در این نامه‌ها، برای نمونه فردی عنوان می‌کند که دختری را دیده‌ و قصد دارد با او ازدواج کند، همچنین نامه‌های مکتوب عاشقانه که میان زوج‌هایی که بسیار به یکدیگر علاقه داشتند، بیانگر عشق در دوره‌های مختلف تاریخی است، هرچند تعداد این نامه‌ها بسیار محدود است.

وی در مورد نقش فناوری در روابط عاشقانه، ابراز کرد: در نامه‌های مکتوب قدیم، الفاظی که استفاده شده است، تفکر افراد را نشان می‌دهد، برخلاف زمان کنونی که بیشتر مکاتبات در فضای مجازی شکل می‌گیرد. در قدیم، نامه‌ها به‌صورت مکتوب بود و با پست ارسال می‌شد و به‌عنوان سند در اختیار ما قرار گرفته است، اما با پیشرفت فناوری این سند مکتوب از دسترس خارج می‌شود، به همین دلیل اگر فکری به حال ذخیره اطلاعات  در فضای مجازی نکنیم، آیندگان ما از روابط کنونی ما اطلاعی نخواهند داشت و این اطلاعات از سبقه تاریخی کشورمان محو خواهد شد.