قربانی کردن؛ ایثار و تسلیم بی‌قید و شرط در برابر اراده خداوند

عمل قربانی کردن بدون شک یکی از جهانی‌ترین مراسم مذهبی در سراسر دنیاست که از زمان‌های بسیار قدیم در بین اقوام و پیروان آیین‌های مختلف وجود داشته‌است.

عقاید و تفکرات متفاوتی ایده اصلی این رسم را ازجمله مقدس‌سازی، هدیه دادن، مبادله، یا از دست دادن چیزی ارزشمند برای به دست آوردن چیز ارزشمند دیگری تشکیل می‌دهد. از اواسط قرن نوزدهم، دانشمندان در مورد عمل قربانی کردن، تحقیقات گسترده‌ای انجام داده‌اند و برای دانستن علت اصلی آن تلاش کرده‌اند.

در ژاپن گفته می‌شد که قربانی‌کردن زنی در یک رودخانه پر از آب، روحی را که در آنجا زندگی می‌کند، تسکین می‌دهد و ساخت پل‌ها و عبور ایمن قایق‌ها را امکان‌پذیر می‌کند. در افسانه‌های یونان، آگاممنون، فرمانده جنگ تروا، تصمیم می‌گیرد دختر خود را در ازای وزش باد مطلوب در این جنگ قربانی کند. مصریان هنگام فوت برخی از فراعنه، ده‌ها نفر از خادمان را با وی به خاک می‌سپردند و معتقد بودند که این‌گونه نیازهای پادشاهان خود در زندگی پس از مرگ را برآورده خواهند کرد. به‌نظر می‌رسد اجسادی که در کل اروپا در گورهای دسته‌جمعی پیدا شده‌اند نیز به‌عنوان هدیه‌ای برای قدرت‌های بالاتر بودند. در آمریکای میانه مردم را می‌کشتند، غذاها را خرد می‌کردند و گنج‌ها را غرق می‌نمودند تا بدهی خود را به خدایان خود پرداخت کنند.

در قدیم افراد را با هزاران روش مختلف قربانی می‌کردند و هزاران دلیل مختلف برای انجام آن داشتند، اما در دنیای ماقبل مدرن، قربانی کردن، آیینی در حد ضرورت برای مصلحت جامعه در نظر گرفته شده‌بود و این قربانی تنها راه تضمین مثلاً برداشت محصول فراوان یا موفقیت در جنگ بود. تجزیه‌و‌تحلیل ده‌ها فرهنگ استرونیایی (گروه بزرگی از اقوام مختلف بومی در تایوان) نشان داد که قربانی‌کردن انسان‌ها باعث نابرابری می‌شود و در نتیجه سیستم‌های طبقاتی سختگیرانه و موروثی ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، قتل‌های آیینی به قدرت داشتن طبقه‌ای از افراد کمک می‌کرد. قربانیان تقریباً همیشه از اوضاع اجتماعی پایینی برخوردار بودند و هرچه فرهنگ از طبقه‌بندی بیشتری برخوردار بود، به احتمال زیاد قتل‌های آیینی شایع‌تر بود.

نتایج تحقیقات نشان می‌داد که چگونه مراسم مذهبی مانند قربانی‌ کردن یک انسان اغلب برای خدمت به شخص دیگری غیر از خدایان طراحی می‌شود و نشان می‌دهد، چگونه نخبگان اجتماعی از دین به نفع خود سوءاستفاده کنند. «ایثار»، «شهادت» و «جهاد» نیز مفاهیمی هستند که از نظر جوامع مادی‌گرا نوعی قربانی به حساب می‌آیند. البته همین مفاهیم عظیم اسلامی گاه تحریف شده و مورد سوءاستفاده فرقه‌های انحطاطی مانند داعش قرار گرفته‌اند. در واقع چشم‌انداز افراطی پان‌اسلامیستی (ایدئولوژی برمبنای اتحاد بین مسلمانان) یک نوع بهره‌برداری از اسلام است.

داعش از اسلام به‌عنوان مبانی ایدئولوژیک خود استفاده می‌کند و به جنایات خود مشروعیت می‌بخشد. در پیام صوتی منتشرشده از اسامه بن لادن می‌شنویم: «همان‌طورکه شما زندگی را دوست دارید، ما مرگ را دوست داریم» و این شعاری است که توسط گروه‌های تروریستی مانند القاعده و داعش تبدیل به فراخوانی به سوی کشتن و مرگ انسان‌ها شده است.

رسانه‌های غیراسلامی، پیوند نادرستی بین اسلام و تروریسم ایجاد کرده‌اند. «شهادت» و «جهاد»(مبارزه) اصطلاحاتی هستند که به‌طور منظم با تروریسم انتحاری به دلیل کمبود بحث در مورد معنای واقعی این مفاهیم و اهمیت آنها در سنت اسلامی پیوند داشته‌است، زیرا تروریست‌هایی مانند داعش و القاعده به دلیل درک نادرستی که از عقاید اسلامی دارند، به دروغ ادعا می‌کنند که بمب گذاری‌های انتحاری (که درعملیات‌های آنان به‌عنوان «شهادت» ذکر می‌شود) برای دنبال کردن اهداف استراتژیک مجاز است. این مفاهیم اسلامی به‌عنوان تبلیغات این سازمان‌ها برای به‌کارگرفتن افراد و گمراه کردن آنان است تا این‌که باور کنند که تروریسم انتحاری از نظر اخلاقی مجاز و موجه است و آن را روشی برای دفاع از اسلام می‌دانند، در صورتی که اسلام صراحتا برای حفظ حیات فرمان داده‌ است.

«ایثار» در قرآن به معنی دست کشیدن از خواسته‌های غیراخلاقی

مفهوم اسلامی قربانی، چیزی متفاوت با برداشت اشتباه عده‌ای از اسلام است. اسلام به معنی تسلیم شدن یا خود را فدای اراده خداوند کردن است. همان‌طور که کلمه اسلام از کلمه سلام به معنای صلح گرفته شده، خود بخشی جدایی‌ناپذیر از اسلام است. واژه سلام  129 بار در قرآن آمده است و واژه‌ای رسمی بین مسلمانان محسوب می‌شود. قرآن «ایثار» را در تحقق اراده خدا بسیار محبوب و ارزشمند می‌داند. «ایثار» در قرآن به معنی دست کشیدن از خواسته‌های غیراخلاقی نه دست کشیدن از زندگی خود آمده است. خداوند از مسلمانان می‌خواهد نشان دهند که تسلیم فرمان او هستند، اما برای بیان این تسلیم نیاز به از بین‌بردن زندگی خود یا افراد دیگر نیست، بلکه از نظر اسلام این مورد بسیار قبیح است.

عید قربان، یادآور ایثار و تسلیم بی‌قید و شرط ابراهیم نبی(ع) و فرزند گرامی‌شان حضرت اسماعیل(ع) است.  قربان، آیین قربانی کردن یک حیوان است به‌عنوان یک عبادت و پرستش خداوند و تنها خالق موجودات جهان و مسلمانان این عمل را در پایان سفر حج(ستون پنجم فرائض در اسلام) انجام می‌دهند. قربانی قدردانی ما از خدا را برای راهنمایی پیامبرانش یادآور می‌شود. این قربانی نه برای پادشاهان و قدرت‌های سلطه گر، نه برای ظلم و حکمرانی، نه برای کشتن دیگر انسان‌هاست، بلکه زندگی بخش است. ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) به آیین تسلیم کامل راه اصلی تسلیم الهی را برای همه ما باز کردند.

«وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَکُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیهَا خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ کَذَلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»

«شتران قربانی را برای شما از شعائر خدا قرار دادیم، برای شما در آنها سودی [مانند سواری گرفتن و تغذیه از شیر و گوشت آنها] است؛ در حالی که به نظم در خط مستقیم ایستاده‌اند، نام خدا را [هنگام نحر کردنشان] بر آنها ذکر کنید و زمانی که [بی جان] به پهلو درافتاده‌اند، از آنها بخورید و به تهیدستانی که اهل درخواست کردن نیستند و فقیرانی که اهل درخواست کردن هستند، بخورانید. این‌گونه آنها را برای شما رام و مسخّر کردیم تا سپاس‌گزاری کنید.»

«لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَی مِنْکُمْ کَذَلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ»

«هرگز گوشت‌هایشان وخون‌هایشان به خدا نمی‌رسد، بلکه تقوای شما به او می‌رسد. این گونه آنها را برای شما رام و مسخّر کرد تا خدا را به[شکرانه] اینکه هدایتتان کرد به بزرگی یاد کنید و نیکوکاران را [به لطف و رحمت خدا] مژده ده.»

منابع:

Duyndam,j., Korte, N.,M& Poorthuis, M. (2017), Sacrifice in Modernity: Community, Ritual, Identity. Oxford University Press

 Hutchins, R. (2021). Islam and Suicide Terrorism: Separating Fact from Fiction. Counter Terrorist Trends and Analyses

https://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2016/04/05/the-darker-link-between-ancient-human-sacrifice-and-our-modern-world/