نگاهی به یاران، راویان و نوادگان خوزستانی امام سجاد(ع)

به گزارش ایکنا از خوزستان، حجت‌الاسلام و المسلمین امرالله شجاعی‌راد، محقق تاریخ اسلام در یادداشت زیر که به مناسبت سالروز شهادت حضرت علی بن حسین(ع) در اختیار ایکنا خوزستان قرار داده، به معرفی یاران و راویان خوزستانی امام سجاد(ع) پرداخته و نوادگان امام که در سرزمین خوزستان اقامت گزیدند را، معرفی کرده است.

«خوزستان، تمدنی به بلندای تاریخ ایران دارد. این سرزمین به گفته بسیاری از محققان دروازه ورود تشیع به ایران است و محدثان گرانقدر این دیار از پیشگامان تشیع در ایران هستند. مهاجرت‌های گسترده سادات علوی به این سرزمین، تشکیل دیوان نقابت و وجود یاران ائمه(ع) و سازمان وکالت یاران ایشان، همچنین ورود امام رضا(ع) به خوزستان و ارتباط ایشان با مردم در گسترش فرهنگ شیعی در این سامان بسیار مؤثر بوده است.

به گفته مقدسی، مورخ اهل سنت در کتاب احسن التقاسیم(ص 415)، نیمی از مردم اهواز در قرن چهارم شیعه بودند. با نگاه اجمالی به فهرست نام‌های راویان امامان شیعه، به راویانی از بلاد اهواز، ارجان(بهبهان)، دورق (شادگان) و شوشتر در میان راویان ائمه(ع) بر می‌خوریم. ثبت بیش از یک‌صد و ده راوی شیعی از سرزمین خوزستان، نشان‌دهنده حضور و نقش مؤثر این راویان در گسترش تشیع در این سرزمین است.

امام سجاد (ع) (۳۸ - ۹۵ ق) در یکی از پرفراز و نشیب‌ترین دوران تاریخی می‌زیستند که حادثه کربلا و انقلاب‌های پس از آن از جمله آن حوادث است و به مدت ۳۴ سال، هدایت و امامت شیعیان را برعهده داشته است.

شیخ طوسی اصحاب امام سجاد(ع)‌ را حدود ۱۷۰ نفر برشمرده است. از مهم‌ترین یاران و شاگردان او، می‌توان از ابوحمزه ثُمالی و ابوخالد کابلی اَبان بن تغلب و جابر بن عبدالله انصاری و سلیم بن قیس هلالی نام برد.

الف: راویان و یاران خوزستانی امام سجاد(ع)

۱. ابوبجیر اهوازی
اگر چه در کتب رجالی، نامی از وی به میان نیامده‌ است، اما وی را می‌توان جزء قدیمی‌ترین محدثان شیعی  شمرد که متعلق به قرن اول هجری و از اصحاب امام سجاد (ع) است.

باید توجه داشت که وی غیر از عبدالله نجاشی هم‌عصر امام صادق (ع) که معروف به ابو بجیر اسدی بود، است. وی از دانشمندان اهوازی بود که در آغاز،  به امامت ابن حنفیه(متوفای 81 ق ) اعتقاد داشت، لذا به ملاقات محمد بن حنفیه رفت. امام سجاد(ع) آن دو را ملاقات کرد و ابن حنفیه نسبت به امام اظهار تواضع بسیاری کرد و ابن حنفیه برای وی جریان خودش با امام سجاد و شهادت حجرالاسود به امامتش را بیان کرد. ابوبجیر به وسیله امام سجاد (ع) هدایت یافت و به امامتش معتقد شد. این دیدار متعلق به قبل از سال 80 قمری(سال وفات ابن حنفیه) است(مستدرکات علم الرجال ؛ ج ۸ ؛ ص ۳۳۶).

۲. علی بن محمد رامهرمزی

از راویان امام سجاد(ع) که قاضی نعمان مغربی در کتاب شرح الاخبار( ج ۳، ص ۷۰ ) روایت وی را نقل کرده است.

۳. مهران مولی امام سجاد(ع) که نواده‌اش راوی معروف شیعی احمد بن حسین بن سعید اهوازی معروف به «دندان» (ق 3) است. او از بزرگان و محدثان شیعه  و ملقب به  «دندان» است. نسب وی به مهران مولی امام سجاد(ع) می‌رسد. وی از پدرش و دیگران روایت می‌کند. جماعتی مانند محمد بن حسن صفار( 290ق ) و محمد بن جمهور از وی نقل روایت کرده‌اند. وی در شهر قم از دنیا رفت و در همین شهر مدفون شد. آثار وی عبارتند از: الاحتجاج، الانبیاء، المثالب و المختصر فی الدعوات (معجم رجال الحديث؛ ج ۲ ؛ ص ۹۳ ).

ب - نوادگان و نقباء خوزستانی از نسل امام سجاد(ع) در منابع کهن
 
در منابع کهن و دست اول علم انساب، اطلاعات تاریخی ارزشمندی ثبت شده که کمتر در دیگر منابع یافت می‌شود. بی‌تردید این اطلاعات ناب و دست نخورده به همراه تحقیقات میدانی می‌تواند افق‌های تازه‌ای را در تبار شناسی فرزندان امامان شیعه (ع) باز کند.

منصب نقابت و سرپرستی سادات از جایگاه ویژه حکومتی و مردمی برخوردار بوده و نشان از حضور چشمگیر آنان در بلاد مختلف خوزستان دارد. در اینجا به اسامی تعدادی از این بزرگان سادات علوی سجادی اشاره می‌شود:

۱. احمدبن حمزه بن محمد بن حمزه سمان بن الحسن بن الحسن الافطس بن علی بن علی بن الامام السجاد (ع). نسب او با هفت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد. لقبش ابوالهیجاء و در اهواز ساکن بود. حسن فرزند وی نیز ساکن اهواز بو( المجدی، ص ۲۱۵).

۲. احمد الدب بن علی کتیله بن یحیی بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد(ع). نسب وی با پنج واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد. وی ملقب به «الدب» و منصب نقابت را دراهواز داشته است و در ارجان از دنیا رفته است(منتقله الطالبیه ، ص13، الفخری فی النسب، ص 49، المشجر الکشاف، ج 1، ص ۶۲۷).

۳. حسن بن حمزه بن علی بن محمد الاعلم بن عیسی بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با هفت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد. وی معروف به «ابن حمزه» است که در زمان علی بن محمد علوی عمری( ۳۸۷ – ۴۶۶ق) صاحب «المجدی» در اهواز ساکن بوده است. یعنی از شخصیت‌های قرن پنجم قمری به شمار می‌آید(المحدی فی انساب الطالبیین ، ص ۱۷۹).

4. حسن بن ابی علی حمزه بن محمد بن حمزه بن الحسن المکفوف بن الحسن الافطس بن الامام السجاد (ع). وی از واردین در شهر اهواز به شمار می آید(منتقله الطالبیه، ص 15 ).

5. حمزه المعدل بن محمد الاعلم بن عیسی بن یحیی بن ذی العبره بن زید بن الامام السجاد (ع). نسبش با پنج واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد . وی منصب نقابت و قضاوت را توامان در شهر اهواز برعهده داشته است و در همین شهر مدفون شد(میراث ماندگار، ج 2 ، ص 27 ، رساله جغرافی المشاهد).

6. زید البکاء بن احمد المخلع بن الحسین الترنج بن علی بن الحسن بن الحسن الافطس بن علی بن الامام السجاد (ع). نسب وی با هفت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد . لقبش «البکاء» بود و ساکن اهواز بود و فرزندانش نیز در اهواز بودند . او دارای سه دختر به نامهای سکینه و خدیجه و فاطمه بود و فرزند پسری با کنیه ابوطالب داشت و به کمالاتی نائل آمد و در «الدور» بین سامراء و تکریت ساکن شد(المجدی فی انساب الطالبیین ، ص ۲۱۷ ).

7. سخطه بن الحسین بن یحیی بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با پنج واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد .وی از واردین در شهر اهواز محسوب می‌شد(منتقله الطالبیه ، ص 14).

8. ابوالبرکات علی بن حسن بن حمزه بن الحسن بن محمد الاعلم بن عیسی بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با هشت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد .وی همچون پدرش حسن، منصب نقابت اهواز را برعهده داشته است (منتقله الطالبیه ، ص 13 ).

9. علی بن الحسین بن علی بن علی العراقی بن الحسین بن محمد بن الحسین بن عیسی بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با هفت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد . وی از واردین در شهر اهواز محسوب می شود( منتقله الطالبیه ، ص 14).

10. علی المفلوج المرتعش بن الحسین بن ابی الحسین محمد الاکبر بن احمد السکین بن جعفر بن محمد بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با شش واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد(منتقله الطالبیه، ص 14 ).

11. علی الشبیه بن حسین ذوالدمعه بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با دو واسطه به امام سجاد(ع) می‌رسد. وی متعلق به قرن دوم هجری است. او ساکن بغداد بود اما در اهواز به شهادت رسید(الفخری فی النسب، ص 39، 50، المشجر الکشاف ، ج1 ، ص ۵۱۶ ).

۱2. عیسی بن الحسین بن علی العراقی بن الحسین بن محمد بن الحسین بن عیسی بن زید الشهید بن الامام السجاد(ع). نسب وی با هفت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد  و متعلق به قرن سوم هجری است.

گفته شده که نامش «محمد» و لقب وی «حبه رطب بن میمون» بوده است. وی از واردین در شهر اهواز محسوب می‌شود(منتقله الطالبیه ، ص 14 ).

13. محمد بن احمد الدب بن علی کتیله ابوالحسین بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد(ع). نسب وی با شش واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد ومتعلق به قرن سوم است. وی منصب نقابت را در شهر اهواز برعهده داشته است (الفخری فی النسب ، ص 49 ).

14. محمد قرو بن احمد بن العباس بن یحیی بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد(ع). ‌نسب وی با شش واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد. وی متعلق به قرن سوم هجری است و از واردین به شهر اهواز محسوب می‌شود( منتقله الطالبیه ، ص 14 ).

15. محمد بن الحسن الازرق بن محمد بن محمد الاقساسی بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با شش واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد. او متعلق به قرن سوم هجری است. وی صاحب منصب نقابت در شهر اهواز و بصره بوده و فرزندان بسیاری داشته است. مادر وی سکینه بنت علی بن محمد الاقساسی بود. او و برادرش احمد از همین مادر هستند(الفخری فی النسب ، ص 40 ).

16. هیبه الله فخرالشرف ابو منصور بن حمزه المعدل بن محمد الاعلم بن عیسی بن یحیی بن ذی العبره بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با شش واسطه به امام سجاد(ع) می‌رسد. وی متعلق به قرن سوم هجری است. او نقیب و قاضی شهر اهواز بوده ودر همین شهر دفن شده است (میراث ماندگار، ج2 ، ص ۲۷۰ ، رساله جغرافی المشاهد ).

17. حسین ابوهاشم بن محمد بن القاسم بن الحسین بن زید العسکری بن علی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با هفت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد. او متعلق به قرن سوم هجری است و از واردین در شهر ارجان محسوب می‌شود. دو فرزند پسرش زید و محمد و دخترش سکینه نیز در شهر ارجان( بهبهان) می‌زیستند(منتقله الطالبیه ، ص18).

18. القاسم ابو محمد بن علی کتیله بن یحیی بن یحیی بن الحسین بن زید الشهید بن الامام السجاد (ع). نسب وی با پنج واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد. او متعلق به قرن سوم هجری است. وی ساکن شهر ارجان( بهبهان) شد(الفخری فی النسب، 49 ).

19. مهدی بن محمد بن احمد بن الحسن بن محمد بن جعفر بن الحسن بن عمر بن الامام السجاد (ع). نسب وی با هفت واسطه به امام سجاد (ع) می رسد .صاحب «المجدی» در باره او می‌نویسد:

«الشریف الجلیل الامجد ابوالحسین مهدی و اخوه الشریف الوجیه الاتقی ذوالرفعتین ابوعلی نقیب البصره، بینی و بینه انسه و معرفه، هما بخوزستان، ابناء الشجری و ابوهما ابوحرب محمد بن احمد بن الحسین بن محمد بن جعفر بن الحسن بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب و لهما اولاد بالاهواز وخوزستان ملقبون اجلاء»( المجدی فی النسب ، ص ۱۵۱ ).

20. محمد بن جعفربن احمد بن الحسن الناصر بن علی بن الحسن بن علی بن عمر بن الامام السجاد (ع). نسب شریفش با هشت واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد . متعلق به قرن پنجم هجری است. وی پسر خاله علامه سید مرتضی علم الهدی(436 ق) دانشمند بزرگ شیعه بوده است.
صاحب «المجدی» درباره وی می‌نویسد :«ابوجعفر محمد الخوزستانی، ابن خاله المرتضی، زوج اخت عصمه الدین ...» (المجدی فی النسب ، ص ۱۵۴).