ناحیه مقدسه؛ زیارتنامه عشق و معرفت حسینی

حجت‌الاسلام براتعلی حق‌شناس، کارشناس قرآن و حدیث مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی نمایندگی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان درباره سندیت زیارت ناحیه مقدسه اظهار کرد: در دو کتاب «خلفیات کتاب مأساة الزهرا(س)» تألیف سیدجعفر مرتضی عاملی و کتاب «الولاية التكوينية الحق الطبيعي للمعصوم من مصادر العقائد عند الشيعة الإمامية» تألیف شیخ جلال الصغیر گفته شده که این زیارت ساخته علمای شیعه است. در خلفیات، دو دلیل برای این مطلب بیان شده، از جمله بعضی از عبارت‌های زیارت که امام معصوم چنین عبارت‌هایی بیان نمی‌کند و این نوع عبارات از سوی خاندان عصمت و طهارت(ع) غیرقابل قبول است، مانند این عبارت که «زنان از سراپرده بیرون دویدند و با موهای پریشان بر رخسار خود سیلی زدند». دلیل دوم را سخن علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار بیان می‌کند که زیارت ناحیه مقدسه را از ساخته‌های شیخ مفید و سیدمرتضی علم‌الهدی می‌داند.

وی افزود: در نقد این دو دلیل می‌توان گفت که نقل نکردن سند در زیارت‌ها و ادعیه دلیل ساختگی بودن آنها نیست، چون محدثان شیعه در باب ادعیه و زیارات، نوعاً سند را کامل نقل نمی‌کنند، از جمله در مفاتیح‌الجنان و دیگر کتاب‌های مشهور ادعیه همین‌گونه است، ولی شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این ادعیه و زیارات بدون سند از امامان معصوم نیست؛ حکم استحباب، حرمت یا واجب بودن جز از سوی معصوم نمی‌تواند وضع شود و اگر عالمی عملی عبادی را جعل کند، پذیرفتنی نیست، چون بدعت محسوب می‌شود، ولی قطعاً علما بدعت در دین نمی‌گذارند.

کارشناس قرآن و حدیث مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی نمایندگی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان ادامه داد: عبارت‌هایی که در زیارت ناحیه مقدسه بیان شده است و به نمونه‌ای از آنها اشاره شد، می‌تواند زبان حال باشد یا بدون حضور نامحرم انجام شود. بنابراین، به صرف وجود این عبارات که قابل توضیح است، نمی‌توان زیارت ناحیه مقدسه را ساختگی دانست.

وی با بیان اینکه کتاب‌های یادشده در خصوص سخن علامه مجلسی درباره زیارت ناحیه مقدسه دقت لازم را نداشته‌اند، گفت: ایشان این زیارت را از معصوم و سند آن را از طریق نواب اربعه امام زمان(عج) می‌داند. کلام علامه مجلسی این است: «این زیارت از مؤلفات سیدمرتضی و شیخ مفید است، شاید این زیارت از‌ طریق راویان به این دو رسیده باشد، چون در انتهای این زیارت خبری از چگونگی نماز زیارت وجود دارد و اختراع نماز و جعل عبادت جایز نیست و بدعت است.» حال، عالمان شیعه مانند شیخ مفید و سیدمرتضی چگونه می‌توانند بدعت‌گزار باشند؟ بنابراین، دلایلی که در رد سندیت زیارت ناحیه مقدسه آورده شده، قابل قبول نیست.

حق‌شناس تصریح کرد: شیخ مفید نخستین کسی است که این زیارت را در کتاب «المزار» خود نقل کرده و جزو اعمال روز عاشورا قرار داده است؛ البته ناحیه مقدسه در غیر روز عاشورا نیز خوانده می‌شود. نفر دومی که این زیارت را نقل کرده، سیدمرتضی علم‌الهدی، از شاگردان شیخ مفید بوده که ناحیه مقدسه را در کتاب «مصباح الزائر» نقل کرده است. این عالم بزرگ به هنگام زیارت امام حسین(ع) با وجود زیارت عاشورا، ابتدا زیارت ناحیه مقدسه را می‌خوانده است. نفر سوم، ابن‌‌المشهدی، شاگرد شاذان بن جبرئیل قمی بوده که در کتاب «المزار االکبیر»، ناحیه مقدسه را به‌عنوان یکی از زیارت‌هایی که در روز عاشورا خوانده می‌شود، نقل کرده است. سید بن طاووس نیز در کتاب «مصباح الزائر» این زیارت را نقل می‌کند.

وی درباره عظمت زیارت ناحیه مقدسه گفت: یکی از فنون مهم بیان، مجسم کردن مطالب در ذهن مخاطب بوده که در زیارت ناحیه مقدسه به کار رفته است؛ یعنی حضرت ولی‌عصر(عج) تحلیل جانسوز، جانکاه و دلخراش واقعه کربلا را به‌گونه‌ای بیان کرده که این حادثه به زیباترین روش در برابر چشمان اشک‌بار و قلوب داغدار زائران امام حسین(ع) مجسم می‌شود و تمام وجود زائر را سرشار از عشق و معرفت می‌کند که از ویژگی‌ها و عظمت زیارت ناحیه مقدسه به شمار می‌رود. این زیارت تولی و تبری را به بهترین وجه در اعماق وجود زائر آمیخته است که اهمیت بسیاری دارد و به زائر امام حسین(ع) تفهیم می‌کند.

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این سؤال که چرا زیارت ناحیه مقدسه با این عنوان نامیده شده است، بیان کرد: شیعیان از زمان امام هادی(ع) تا پایان غیبت صغری، از عنوان ناحیه مقدسه برای اشاره به امام استفاده می‌کردند. درواقع، وقتی می‌گوییم زیارت ناحیه مقدسه، یعنی این زیارت از زبان امام زمان(عج) نقل شده و چون یکی از نواب اربعه ایشان این زیارت را نقل کرده و از جانب آن امام همام نقل شده، به زیارت ناحیه مقدسه مشهور است. این زیارت دو گونه است؛ یکی زیارت ناحیه مقدسه مشهور که از طریق یکی از نواب اربعه امام زمان(عج) از جانب آن حضرت صادر شده و دیگری، زیارت ناحیه مقدسه غیرمشهور که به زیارت شهدا معروف است، نام ۸۰ نفر از یاران امام حسین(ع) در آن بیان و در زمان امام حسن عسکری(ع) صادر شده و سید بن طاووس نیز در اقبال‌الاعمال آن را ذکر کرده است.

وی تأکید کرد: مفاد زیارت ناحیه مقدسه به ۱۰ بخش تقسیم می‌شود؛ بخش اول آن سلام بر پیامبران و اولیای دین است که ۲۲ تن از انبیای الهی با توصیف ویژگی‌های آنها نام برده شده‌اند. بخش دوم، سلام بر خاندان عصمت و طهارت و رسول خدا(ص)؛ بخش سوم سلام بر سالار شهیدان، امام حسین(ع)، یاران باوفای آن حضرت و ذکر اعضا و جوارح مجروح آنها؛ بخش چهارم توصیف رفتار سیدالشهدا(ع) پیش از قیام و بخش پنجم توصیف و علل قیام و زمینه‌های نهضت امام حسین(ع) است که از جمله آنها می‌توان به گسترش ستم، فراوانی گمراهی و پیروی از چهره ظلم و بیداد اشاره کرد.

حق‌شناس ادامه داد: بخش ششم شرح مصیبت‌ها و چگونگی شهادت‌ امام؛ بخش هفتم توصیف مصیبت‌های بعد از عاشورا و اسارت اهل‌ بیت(ع)؛ بخش هشتم توصیف عزادار شدن همه هستی و موجودات زمینی و آسمانی؛ بخش نهم توسل به ساحت مقدس امامان معصوم(ع) و بخش پایانی، 70 دعا در پیشگاه خداوند برای زائر و سایر مؤمنان است.

وی اظهار کرد: بخشی از زیارت ناحیه مقدسه مربوط به زیارت‌شده یعنی امام معصوم و بخشی مربوط به زائر است. امام عصر(عج) در بخش مربوط به زیارت‌شده یا امام حسین(ع) درباره جایگاه دینی و اجتماعی ایشان سخن می‌گوید، مانند اقامه نماز، پرداخت زکات، امر به معروف و نهی از منکر، برپا داشتن سنت‌های الهی، خاموش کردن آتش فتنه‌ها، فراخواندن مردم به هدایت و کمال، آشکار کردن راه‌های استوار حقیقت، برافراشتن پایه‌های دین، ریشه‌کن کردن ستم و گردن‌کشی و خیرخواهی برای امت جدش، رسول‌ خدا(ص). در بخش مربوط به زائر نیز امام زمان(عج) حالات، آرزوها و انگیزه‌های زائر را بیان می‌کند.

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه در خصوص زیارت ناحیه مقدسه، سه شرح با عناوین «الذخیرة‌الباقیه» از محمدجعفر شاملی شیرازی، «الشمس‌الضاحیه» تألیف جمعی از علما و «تحفه قائمیه» از حاج شیخ محمدباقر فقیه ایمانی وجود دارد، گفت: در پایان سزاوار است بخشی از سلام‌های امام زمان(عج) را در زیارت ناحیه مقدسه از باب نمونه بیان کنیم. ایشان می‌فرماید: «سلام بر محاسن به خون خضاب‌شده، سلام بر گونه خاک‌آلود، سلام بر لبی که با نی زده شد، سلام بر سری که بالای نیزه شد، سلام بر اجسادی که برهنه در بیابان رها شد، سلام بر بدن‌های به زنجیر کشیده‌شده، سلام بر جان‌های به ستم گرفته‌شده، سلام بر پیکرهای عریان، سلام بر جسم‌های نحیف و رنگ‌باخته، سلام بر بدن‌های جامه‌ربوده، سلام‌ بر به خاک‌افتادگان در بیابان‌ها و سلام بر دور افتادگان از وطن.»

زهراسادات مرتضوی