فاطمه معصومه(س)؛ نگین قم

قم که از مراکز مهم تشیع در عصر امامت اهل بیت(ع) به شمار می‌رفته و از جایگاهی سترگ برخوردار بوده است، با پذیرایی از دخت گرانقدر امام موسی بن جعفر(س) و در ادامه، دفن پیکر مطهر این بانوی بزرگوار در این شهر، جایگاه ویژه‌‌تری یافت.

محمدجواد گودینی، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه، در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده به بررسی فضایل حضرت فاطمه معصومه(س) پرداخته است که متن این یادداشت در ادامه می‌آید:

تردیدی نیست شهر قم در میان شیعیان از جایگاه و منزلت بالایی برخوردار است و بخش قابل توجهی از این جایگاه ارزنده، به دلیل حضور کوتاه‌مدت، اما پرمعنا و دارای آثار و برکات فراوانِ دخت امام موسی بن جعفر(ع) حضرت فاطمه معصومه علیها السلام است.

قم میزبان بانویی گرانقدر از دودمان نبوت و سلاله عترت حضرت فاطمه بنت موسی(س) شد و پس از وفات این بانوی گرانقدر(س)، به مأمن و مکانی مطمئن و آرامش‌بخش برای دوستداران خاندان وحی(ع) تبدیل شد و مشتاقان زیارت که شمیم روح افزای رسالت را از قم استشمام می‌نمودند، از هر سو به این شهر شتافته و در طول تاریخ تشیع، بسیاری از عالمان، فرهیختگان و دانش‌پژوهان علوم و معارف اهل بیت(ع)، این شهر را برای سکونت برگزیدند. آنچه بیش از هر چیز دیگر شهر قم را مورد توجه دوستداران مکتب رسالت و امامت قرار داد، بارگاه ملکوتی دخت‌گرانمایه و پاکیزه خوی امام هفتم حضرت فاطمه معصومه(س) است و از این رو می‌توان آن بانوی پارسا و بزرگوار(س) را نگین درخشان شهر قم توصیف کرد. در ادامه، به شرح مختصری از زندگانی این بانوی بزرگوار(س) پرداخته می‌شود.

طبق صحیح‌ترین نقل‌های تاریخی، این بانوی برجسته(س) در روز نخست از ماه ذی القعده سال 173 هجری قمری در مدینه الرسول(ص) دیده به جهان گشود.[1] پدرش هفتمین پیشوای شیعیان حضرت موسی بن جعفر(ع) بوده و برخی شواهد حاکی از آن بوده که مادر حضرت معصومه(س) همان مادر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) پیشوای هشتم شیعیان است.[2]

فاطمه دخت امام هفتم(س) در محیطی پرورش یافت که پدر، مادر و دیگر افراد خانواده به فضیلت‌های والای اخلاقی آراسته بودند و عبادت، زهد، تقوا، راستگویی، بردباری، پاکدامنی و .. از ویژگی‌های آنان محسوب می‌شد و آن بانوی پاکیزه خوی نیز از تربیت آسمانی پدر(ع) و برادرش حضرت رضا(ع) برخوردار شد.[3]

این بانوی بزرگوار(س) را طاهره، حمیده، بَرّه [به معنای نیکوکار]، رَشیده [به معنی بانویی خردمند و برخوردار از رُشد و خرد]، نَقیّه [پاک و آراسته]، رَضیّه و أخت الرضا [خواهر امام رضا«ع»] نیز نامیده‌اند و این القاب، از القاب معروف آن بانوی وارسته(س) به شمار می‌رود؛ مشهورترین لقب آن بانو(س)، همان معصومه بوده که بدان شهرت یافته و در زبان ائمه طاهرین(ع) نیز با همین عنوان نامبرده شده است؛ به طور مثال به روایت ذیل توجه کنید:

از امام رضا(ع) چنین روایت شده است است: «مَن زَارَ المَعصُومَةَ بِقُم، کَانَ کَمَن زَارَنِی»[4] (ترجمه: هر کس معصومه«ع» را در قم زیارت نماید، گویی مرا زیارت کرده است). در فضیلت زیارت آن بانوی آسمانی(س)، از پیشوای نهم حضرت جواد الأئمة(ع) روایت است که فرمود: «مَن زَارَ عَمتَّی بِقُم، فَلَهُ الجَنَّةُ".[5] (ترجمه: هرکس عمه‌ام را در قم زیارت کند، برای او بهشت خواهد بود).

پس از آنکه فاطمه معصومه(س) پدر بزرگوارش حضرت کاظم(ع) را از دست داد و پیشوای هفتم در سن 55 سالگی به تاریخ جمعه 25 رجب در زندانی در بغداد به شهادت رسید[6]، دوران نوینی در زندگی این بانوی بزرگ آغاز گردید و در آن دوران، بیش از هر کس به برادرش حضرت رضا(ع) وابستگی و ارادت داشته و تحت تربیت امام(ع) قرار گرفته است.

در سال‌های پایانی امامت حضرت رضا(ع) پس از آنکه مامون عباسی به خلافت رسید و با هدف مشروع جلوه دادن خلافت خویش و تحت نظر قرار دادن امام علی بن موسی الرضا(ع) و دیگر اهدافی که در ذهن داشت، پیشوای هشتم(ع) را به مرو دعوت و مقام ولایتعهدی را به امام(ع) پیشنهاد کرد و امام(ع) با شرایطی آن را پذیرفت.[7]

پس از آنکه این رویداد انجام شد و امام علی بن موسی الرضا(ع) به عنوان ولیعهد دستگاه خلافت عباسی منصوب و سکه به نام حضرت(ع) ضرب شد، امام هشتم(ع) در منطقه مرو سکونت گزید و از این رو مدتی هیچ خبری از آن حضرت(ع) به مدینه نرسید و خاندان وحی و علویان به مدت یک سال از امام رضا(ع) خبری دریافت نکردند.

این مسئله برای بانوی بزرگواری همچون فاطمه معصومه(س) گران آمد و برای دیدار با برادرش امام علی بن موسی(ع) و کاهش نگرانی از سلامت آن حضرت(ع)، مدینه را ترک گفت و به سوی سرزمین خراسان رهسپار گردید.

فاطمه بنت موسی(س) به همراه تنی چند از خدمتکارانش و تعدادی از علویان به سوی خراسان در حرکت بود که به شهر ساوه رسید. در این شهر، به بیماری مبتلا شد و رنج و سختی راه، آن بانوی بزرگوار را آزرده خاطر ساخته بود. فاطمه(س) پرسید میان ساوه و قم چقدر فاصله است؟ به او گفتند: ده فرسخ. آن بانوی بزرگوار(س) به خادمش گفت: مرا به قم ببرید.

او نیز امتثال کرده و فاطمه بنت موسی(س) را که بیماری او را ناتوان ساخته بود، به شهر قم برد. در قم، بزرگان شیعه و در مقدمه آنان، «موسی بن خزرج أشعری» به استقبال این بانوی بزرگوار(س) آمده و استقبال شایسته‌ای به انجام رساندند. موسی بن خزرج زمام ناقه فاطمه معصومه(س) را گرفته و آن بانوی مکرمه(س) را به منزل خویش برد و در آنجا مهمان نمود.[8]

به نقل دیگر، زمانی که خبر ورود حضرت فاطمه معصومه(س) به آل سعد (خاندانی از بزرگان قم) رسید، آنان نزد آن حضرت(س) به ساوه رفته و موسی بن خزرج بن سعد مهار ناقه آن بانو(س) را گرفت و به همراه حضرت معصومه(س) راهی قم شده و موسی بن خزرج آن بانو(س) را در خانه خود مهمان کرد.

حضرت فاطمه بنت موسی بن جعفر(س) تنها مدت 17 روز در شهر قم مهمان بود و در این دوران کوتاه به ذکر خدا و عبادت پروردگار مشغول بود.[9] پس از این مدت، دخت گرامی امام هفتم(ع) در قم وفات نمود و در همین شهر مدفون شد. مزار فاطمه بنت موسی(س) در شهر قم زیارتگاه شیعیان جهان است و همه‌ساله گروه بسیاری از شیفتگان مکتب وحی(ع) به این شهر مقدس آمده و از برکات معنوی آن بانوی پاکیزه خوی از خاندان رسالت(ع) بهره برداری کرده و توشه‌ای معنوی با خود همراه می‌سازند.

قم که از مراکز مهم تشیع در عصر امامت اهل بیت(ع) به شمار می‌رفته و از جایگاهی سترگ برخوردار بوده است، با پذیرایی از دخت گرانقدر امام موسی بن جعفر(س) و در ادامه، دفن این بانوی بزرگوار(س) در این شهر، جایگاهش در میان شیعیان افزایش یافت و از اهمیت بیشتری برخوردار گردید و اکنون نیز این مرکزیت را حفظ کرده و به عنوان یکی از مراکز مهم نشر معارف اهل بیت رسالت(ع) از درخشش ویژه‌ای برخوردار است.

به هر روی فاطمه بنت موسی بن جعفر(ع) از بانوان برجسته خاندان وحی(ع) بوده و از فضیلت‌های والایی برخوردار بوده و زیارت او(س) نیز مورد تشویق و ترغیب اهل بیت رسالت(ع) بوده است و مزار وی(س) در شهر قم پناهی برای شیعیان بوده و دوستداران اهل بیت وحی(ع) به آن مکان مقدس از دیرباز تاکنون توجه داشته و به زیارت این بانوی مکرمه(س) می‌شتافتند.

پی نوشت‌ها

[1]- سیدة المکارم فاطمة بنت الامام الکاظم(ع)، ص27

[2]- حضرت معصومه(س) فاطمه دوم، ص139

[3]- دُرّ عصمت، ص28

[4]- سیدة المکارم فاطمة بنت الامام الکاظم(ع)، ص19

[5]- بانوی ملکوت، ص77

[6]- بحار الأنوار، ج48 ص206؛ شهادت امام کاظم(ع) در زندان سندی بن شاهک یکی از دژخیمان هارون الرشید خلیفه ی ستمگر عباسی و در زندانی در بغداد به سال 183 اتفاق افتاد. پس از این رویداد تلخ، فاطمه معصومه(س) تحت سرپرستی برادرش حضرت رضا(ع) روزگار می‌گذراند و به زندگی خویش ادامه می‌داد. (ر.ک: إعلام الوری بأعلام الهدی، ص297)

[7]- پس از آنکه امام رضا(ع) به شهر مرو رسید، مامون عباسی ابتدا خلافت را به حضرت رضا(ع) پیشنهاد کرد که با امتناع امام هشتم(ع) مواجه گردید؛ آنگاه ولایتعهدی را به امام هشتم(ع) عرضه کرد و امام هشتم(ع) در آن هنگام، ولایتعهدی را با شروطی پذیرفت؛ از جمله آنکه هیچ فرمان حکومتی صادر نکند، در حکومت عباسی فتوا ندهد، از قضاوت، عزل و نصب و تغییر در امور سیاسی خودداری فرماید. مامون نیز که به نظر می رسید به هر نحو ممکن می خواست امام(ع) را به دستگاه خلافت عباسی نزدیک کرده و از اعتبار و جایگاه رفیع امام هشتم(ع) در راه رسیدن به مقاصد و اهداف خود بهره برداری نماید، همه این شروط را پذیرفت و امام هشتم شیعیان(ع) به عنوان ولیعهد خلیفه عباسی تعیین گردید. (ر.ک: الکافی، ج2 ص407؛ چهل حدیث در فضیلت زیارت امام رضا(ع)، ص17- 14)

[8]- بانوی ملکوت، ص69

[9]- فاطمة بنت الامام موسی الکاظم(ع)، ص92- 91؛ فاطمه معصومه(س) مهمان هفده روزه، ص52

فهرست منابع

1- امینی، محمد هادی، فاطمة بنت الامام موسی الکاظم(ع)، المهدیة 1405ق

2- حمد، عمار سالم، سیدة المکارم فاطمة بنت الامام الکاظم(ع)، مؤسسة عاشوراء 2012

3- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة 1379ق

4- عبدی، علی، دُرّ عصمت، قم، نشر زائر 1397

5- کریمی جهرمی، علی، بانوی ملکوت، قم، راسخون 1381

6- گودینی، محمد جواد، چهل حدیث در فضیلت زیارت امام هشتم حضرت رضا(ع)، تهران، انتشارات نظری 1397

7- محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، الکافی، قم، دار الحدیث 1429ق

8- مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء 1983

9- محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه(س) فاطمه دوم، قم، نشر اخلاق