کاپیتولاسیون؛ سند بردگی ملت ایران

به گزارش ایکنا، همزمان با ایام‌الله دهه فجر انقلاب اسلامی، مجموعه «تا انقلاب» به بررسی برخی از رویدادهای مهمی می‌‌پردازد که به پیروزی نهضت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی منجر شد.

در بهبوبه درگیری‌های داخلی و سرکوب مخالفان به ویژه روحانیون و مذهبیون از سوی رژیم پهلوی، دولت وقت طرح کاپیتولاسیون را راهی مجلس ملی کرده و به تصویب می رساند. طرحی که مزایا و مصونیت هایی را برای  کارمندان مستشاری امریکا در نظر می‌گیرد.

این طرح در چند دوره از سوی سفارت آمریکا پیشنهاد شده بود اما به نظر می‌رسد کمتر کسی حاضر است عواقب آن را بر عهده بگیرد. علی امینی و اسدالله علم هر یک به طریقی رسیدگی به این پیشنهاد را به تعویق انداختند و علم این لایحه را به مجلس سنا برد اما با روی کارآمدن حسنعلی منصور مسیر بررسی این پیشنهاد هموار شد. وزارت خارجه وقت وعده داد به این پیشنهاد رسیدگی خواهد کرد.

لایحه مصونیت کارمندان و مستشاران آمریکایی از سوی دولت مطرح شد و در همان مقطع نمایندگانی از مجلس شورای ملی مخالفب خود را با آن لایحه اعلام کردند اما نهایتا این طرح با فشار دولت تصویب شد.

دولت معتقد بود موضوع کاپیتولاسیون در راستای اجرایی کردن بخشی از قرارداد وین مبنی بر مصونیت سفیران و مأموران کنسولی در کشورهای خارجی است. این در حالی است که کاپیتولاسیون تلاش می کرد حق مصونیت و بخشی از امتیازات قید شده در قرارداد وین را برای کارمندان مستشاری در نظر بگیرد؛ افرادی که در استخدام دولت ایران بودند و از دولت ایران حقوق دریافت می کردند و خارج از فضای کنسولی و دیپلماتیک حضور داشتند.

با وجود این مخالفت ها، حکومت پهلوی مصمم به تصویب لایحه ی کاپیتولاسیون بود و نهایتا ۲۱ مهرماه ۱۳۴۳ اصرار و پا فشاری حکومت پهلوی به نتیجه رسید و مجلس ملی این طرح را تصویب کرد.

حسین خطیبی نائب رئیس وقت مجلس شورای ملی که آن روز به جای عبدالله ریاضی، رئیس مجلس مدیریت جلسه را برعهده داشت، درباره چگونگی تصویب این لایحه می گوید: «یکباره دیدم منصور با کلیه وزیران کابینه وارد مجلس شدند، تعجب کردم زیرا لوایح موجود اهمیتی نداشت که همه کابینه در جلسه حاضر شوند. پس از لحظاتی بی مقدمه دکتر ناصر یگانه که وزیر مشاور در امور پارلمانی بود برخاست و با قید سه فوریت تقاضا کرد این لایحه در دستور قرار گیرد. غافلگیر شدم ... بر طبق آیین نامه مجلس، اگر هیأت دولت با قید فوریت، تقاضای تغییر دستور جلسه مجلس را می کرد می بایست در مورد آن رأی گیری شود و اگر تصویب می شد، دستور جلسه تغییر می کرد و تقاضای دولت مقدم بود. رأی گرفتم اکثریت موافقت کردند، چون اکثر نمایندگان عضو حزب ایران نوین بودند و به این ترتیب لایحه مطرح شد».

مجلس ملی این لایحه را در دو نوبت ۴ ساعته بررسی کرد و سرانجام از ۱۳۶ رأی مأخوذه، با ۷۴ رأی موافق و ۶۱ رأی مخالف این لایحه به تصویب رسید.

پس از تصویب قانون اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا از کنوانسیون وین، دکتر مظفر بقایی کرمانی، از نمایندگان مجلس ملی و رهبر حزب زحمتکشان ایران، کاپیتولاسیون را خفت بارتر از عهدنامه ترکمنچای خواند.

اولین واکنش امام خمینی به تصویب کاپیتولاسیون در مجلس ملی 4 آبان ماه در جمع مردم و روحانیون قم بود. سخنرانی تاریخی امام با این جملات آغاز می شود: «بسم الله الرحمن الرحیم- انا لله و انا الیه راجعون. من تأثرات قلبی خود را نمی‌توانم اظهار کنم، قلب من در فشار است. از روزی که مسئله اخیر ایران را شنیدم خوابم کم شده. ناراحت هستم، قلبم در فشار است، من با تأثرات قلبی روزشماری می‌کنم، چه وقت مرگ پیش بیاید... عزت ما پای کوب شد عظمت ایران از بین رفت. عظمت ارتش ایران را پای کوب کردند»

امام خمینی در بخشی از سخنان خود به افشای پشت پرده ی تصویب کاپیتولاسیون پرداخته و اظهار می کنند: «اگر شاه ایران یک سگ امریکایی را زیر بگیرد مورد بازخواست قرار می‌گیرند، ولی چنان چه یک آشپز امریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، بزرگترین مقام را زیر بگیرد، کسی حق تعرض ندارد. چرا؟! برای اینکه می‌خواستند وام بگیرند. امریکا خواست که این کار انجام شود. بعد از چند روز یک وام دویست میلیون دلاری از امریکا تقاضا کردند، در ظرف 5 سال به منظور هزینه‌های نظامی به دولت ایران وام بدهند و در ظرف ده سال 300 میلیون دلار پس بگیرند؛ یعنی صد میلیون دلار- 800 میلیون تومان- از ایران در ازای این وام سود بگیرند. مع ذالک ایران برای این دلارها خودش را فروخت، استقلال را فروخت، ما را جزء دول مستعمره حساب کرد. ملت مسلم ایران را در دنیا از وحشی‌ها عقب مانده‌تر معرفی نمود! ما با این مصیبت چه کنیم؟ روحانیون با این مصایب چکارکنند؟ عرض خود را به کدام مملکت برسانند...»

امام در پایان سخنان خود، با لحن تندی نمایندگان مخالف لایحه ی کاپیتولاسیون را مورد سرزنش قرار می دهند: «من به آن وکلایی که به ظاهر مخالفت کردند این اعتراض را دارم که اگر واقعاً مخالف بودید چرا خاک به سرتان نریختید؟ چرا بلند نشدید یقه آن مردک را بگیرید؟ آیا معنای مخالفت این است که بگویید ما مخالفیم و سرجای خود بنشینید؟ و آن همه تملق بگویید؟ ... ما این قانون را که باصطلاح خودشان گذرانیده‌اند قانون نمی‌دانیم ما این مجلس را مجلس نمی‌دانیم، ما این دولت را دولت نمی‌دانیم، این ها خائنند، خائن به کشورند.».

امام به سخنرانی کوبنده خود بسنده نمی کنند و در همان روز بیانیه ی صریحی را منتشر می کنند که به سرعت در میان مردم تکثیر می شود. در این بیانیه کاپیتولاسیون، «سند بردگی ملت ایران» معرفی می شود. امام در این بیانیه تصریح می کنند: « امروز که دولت‌های مستعمره یکی پس از دیگری با شهامت و شجاعت خود را از تحت فشار استعمار خارج می‌کنند و زنجیرهای اسارت را پاره می‌کنند، مجلس مترقی ایران با ادعای سابقه تمدن دوهزاروپانصد ساله با لافِ هم‌ردیف بودن با ممالک مترقه به ننگین‌ترین و موهن‌ترین تصویب‌نامه غلط دولتهای بی‌حیثیت رای می‌دهد و ملت شریف ایران را پست‌ترین و عقب‌افتاده‌ترین ملل به دنیا معرفی می‌کند... اکنون من اعلام می‌کنم که این رای ننگین مجلسین مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد مخالف رای ملت مسلمان است رای آن‌ها در برابر ملت و اسلام و قرآن هیچ ارزشی ندارد و اگر اجنبی‌ها بخواهند از این رای کثیف سوءاستفاده کنند تکلیف ملت تعیین خواهد شد».

سخنرانی و بیانیه امام خمینی، حکومت پهلوی را رسوا کرد و افکار عمومی را بیدار کرد. دولت برای جلوگیری از عواقب روشنگری های امام، چاره ای جز دستگیری ایشان نداشت اما تجربه ی 15 خرداد کار را برای آنها سخت می کرد. ازین رو تبعید امام در دستور کار قرار گرفت و با هماهنگی با دولت ترکیه، امام 13 آبان 43 پس از انتقال به تهران، به ترکیه تبعید شدند.

با تبعید امام خمینی به ترکیه، مسئله کاپیتولاسیون فراموش نشد؛ در اولین روز از بهمن سال 43 حسنعلی منصور، نخست وزیر و عامل مؤثر در تصویب لایحه ی کاپیتولاسیون توسط جوانانی از حزب مؤتلفه اسلامی در مقابل مجلس ملی ترور شد.

کاپیتولاسیون و حق مصونیت اتباع و مستشاران آمریکایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی مجددا بررسی و لغو شد.