قدردانی راهکاری برای حل تعارضات در خانواده است

سپاسگزاری ابزاری مهم برای بقا و ادامه مسیر زندگی و همچنین بالا رفتن کیفیت زندگی بشر است و فواید آن بر تمام جنبه‌های زندگی بشر همچون سلامت روح و روان، شخصیت، فرهنگ و اجتماع، تندرستی و سلامت کلی جامعه انکارناپذیر است به طور کلی سپاسگزاری افراد را به سمت شاد بودن سوق می‌دهد.

خانواده کوچکترین و در عین حال اساسی­‌ترین اجتماع در تمامی جوامع و فرهنگ‌ها به شمار می‌رود و سلامت روان در این اجتماع کوچک، اثرات مهمی را در جوامع بزرگتر به دنبال خواهد داشت؛ انسان‌ها با ازدواج به دنبال این هستند تا در زندگی مشترک خود به آرامش دست پیدا کنند اما هر فردی موفق به کشف آن نخواهد شد، برای رسیدن به آرامش روش‌هایی وجود دارد که یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین روش‌ها، فراهم کردن فضای تشکر و قدردانی در خانواده است.

شکرگزاری و امتنان در برابر مواهب و نعمت‌های خداوند از ویژگی‌هایی است که در آموزه‌های دینی مورد عنایت قرار گرفته است. وصف شکور و ویژگی‌های افراد شاکر در منابع دینی به وفور دیده می‌شود بنابراین سپاسگزاری هم از لحاظ رویکرد معنوی و هم از لحاظ رویکرد اجتماعی کارکردهای مهمی دارد؛ رضایت زوجین و در نتیجه تداوم زندگی مشترک را سبب‌ساز است. امام سجاد(ع) فرمود: «اما حق کسی که بر تو خوبی کرده، آن است که سپاسگزار باشی و خوبی‌اش را به زبان آورده و منتشر نمایی و در حق او خالصانه دعا کنی».

شکر، قدردانی، حق‌شناسی و واژه‌های مشابه در زبان‌های مختلف تقریباً به یک معنا به کار می‌روند، تشکر به معنای اظهار تقدير و تجليل در برابر نعمت ظاهری يا معنوی است که از سوی مُنعم به فرد می‌رسد و اظهار تقدير شامل اظهار زبانی و عملی است که در مقابل آن، کفران به معنای پوشاندن نعمت و تقدير نکردن از نعمت دادن منعم است، خداوند در سوره نساء آیه 147 می‌فرمايد: «لَئِن شَکَرتُم لَأزِيدَنکُم وَ لَئِن کَفَرتُم ان عَذابِي لَشَدِيدٌ؛ اگر سپاسگزار باشيد (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و چنانچه ناسپاسی کنيد، عذاب خدا شديد است».

ترک شکرگزارى مخلوق معلول روح ناسپاس است

بی‌شک شکرگزاری، نه‌تنها در برابر خالق که در برابر مخلوق نیز مطلوب است، کسی که به دیگری خدمت می‌کند و نعمتی در اختیار او می‌گذارد و از مواهب خویش به او می‌بخشد هر چند انتظار قدردانی و تشکر نداشته باشد، وظیفه انسانی‌، شکرگزاری، سپاس و قدردانی با قلب، زبان و عمل از اوست؛ در روایت معروفی از امام رضا(ع) آمده است: «مَنْ لَمْ یَشْکُرِالْمُنْعِمَ مِنَ الَمخْلُوقینَ لَمْ یَشْکُرِ اللّهَ عَزّوجل؛ کسی که بخشنده نعمت را از میان مخلوقین شکرگزارى نکند، شکر خداوند متعال را به‌جا نیاورده است».

هرچند عبارت «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» در متون روایات معصومین(ع) وارد نشده اما محتوا و مضمون آن در روایت معروف از امام رضا(ع) که مطرح شد و دیگر روایات دیده می‌شود و تاب دو تفسیر دارد، نخست اینکه ترک شکرگزارى مخلوق یا ناسپاسی در برابر بخشندگان نعمت، معلول روح ناسپاسی در وجود شخص است که به‌خاطر آن، ارزشی براى نعمت‌هاى مردم قائل نیست بلکه گاه خود را طلبکار هم می‌داند، چنین کسی به یقین در برابر خالق متعال نیز شکرگزاری نخواهد کرد، دیگر اینکه تشکر از مخلوق درواقع تشکر از خداست زیرا مخلوق واسطه‌اى براى انتقال نعمت خدا به بندگان بیش نیست، بنابراین کسی که شکر مخلوق را به‌جا نیاورد درواقع شکر خدا را به‌جا نیاورده است.

در روایات اسلامی بر این امر تأکید شده است که در برابر نعمتی که کسی به شما می‌بخشد، سپاسگزار باشید همچنین به کسی که سپاسگزاری می‌کند، نعمت بیشتری بدهید؛ چنانکه در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: «در تورات این جمله نوشته شده: اُشْکُرْ مَنْ اَنْعَمَ عَلَیْکَ وَ اَنْعِمْ عَلی مَنْ شَکَرَک؛ از کسی که به تو نعمتی می‌بخشد تشکر کن و به کسی که از تو تشکر می‌کند، نعمت بیشتری ببخش».

امام سجاد(ع) در توصیه‌ای به یکی از فرزندان خویش فرمودند: «پسرم از کسی که به تو نعمتی بخشیده سپاسگزاری کن زیرا نعمتی که از آن سپاسگزاری شود، زوال‌پذیر نیست و نعمتی که از آن سپاسگزاری نشود، پایدار نیست.

قدردانی سبب گسترش مهارت‌های فردی می‌شود

قدردانی از جمله مهمترين هيجانات مثبت است كه در سال‌های اخير توجه بسياری از روانشناسان را به خود جلب كرده و به عنوان صفت جوهری روانشناسی مثبت‌نگر قلمداد شده است، قدردانی حالتی شناختی ـ عاطفی است كه با تشخيص دريافت منفعت به وجود می‌آيد و احساس مثبتی را به همراه دارد، قدردانی بر ويژگی‌های مختلفی تأثيرگذار است كه از جمله آنها می‌توان به اميد و شادی اشاره کرد؛ افزايش هيجان‌های مثبت مانند قدردانی، سبب گسترش توانايی‌های شناختی و مهارت‌های فرد می‌شود، شادی را گسترش می‌دهد و سبب بروز تفكرات نوآورانه و اميد می‌شود.

سپاسگزاری از همسر، عامل بسیار مؤثر در حفظ و بقای نظام خانواده به شمار می‌رود، این عامل علاوه بر اینکه زمینه سازگاری همسران را فراهم می‌کند، سبب ایجاد آرامش در خانواده می‌شود که هدف ازدواج است، سپاسگزاری که امری ساده به نظر می‌رسد، اثری عمیق در تحکیم پیوند میان همسران دارد؛ قدردانی، به عنوان یک عامل مثبت، می‌تواند به غنی‌سازی و تحکیم روابط بین زوجین کمک کند.

توجه بیشتر به کمک‌های دیگران به رضایت بیشتر از زندگی می‌انجامد و با قدردانی، افراد به جنبه‌های مثبت محیط اجتماعی خویش انس می‌گیرند و درنتیجه رضایت، زندگی بلندمدت‌تری را برای آنان به ارمغان می‌آورد زیرا قدردانی و سپاسگزاری از همسر، باعث بهبود ارتباط کلامی زوجین و ادراک احساس بهتر آنها از رابطه می‌شود و به عنوان یک عامل تقویت‌کننده و تثبیت‌کننده ارتباط زوجین عمل می‌کند و از این طریق رضایت زناشویی آن‌ها را افزایش می‌دهد، همچنین ابراز قدردانی نسبت به همسر، بیانگر توجه به زحمات و تلاش‌های او در رسیدن به زندگی مطلوب و ایده‌آل است.

کانون خانواده، اولین مدرسه فرزندان است. اگر والدین بتوانند آداب و رسوم و رفتارهای نیکو را با عملکرد درست به آنها آموزش دهند، فرزندان با مشاهده الگوهای موفق، آن را یاد خواهند گرفت بنابراین لازم است همسران از زحمات و ویژگی‌های مثبت همدیگر در جمع فرزندان خود تشکر کنند تا آنها نیز یاد بگیرند و در آینده از زحمات همسرشان تشکر کنند.

اثرات قدردانی از یکدیگر

قدردانی افراد در خانواده حتی در مورد حافظه آنها، سوگيری مثبت نشان می‌دهد به گونه‌ای كه آنها خاطرات مثبت زندگی خود را بيشتر به ياد می‌آورند و شادی بيشتری را در زندگی تجربه می‌کنند همچنین می‌تواند کانون خانواده را به منبع احساسات خوشايند براي همسران و فرزندان تبديل کند و نشاط و اميد به زندگی آنان را افزایش دهد؛ شناسایی و تقویت رفتارهای مثبت یکدیگر در خانواده یکی از اثرات مهم قدردانی به شمار می‌رود و از این آورده می‌توانند در هنگام مواجهه با ناسازگاری‌ها و معضلاتی که در تعامل با یکدیگر دارند، بهره‌مند شوند.

افراد خانواده با ابراز قدردانی به نیازها و احساسات یکدیگر توجه می‌کنند که باعث تقویت ارتباط صمیمی بین آنها می‌شود همچنین، افرادی که قدردانی می‌کنند، خود را در قبال یکدیگر متعهد می‌دانند و به نیازهای طرف مقابل پاسخگو هستند درواقع قدردانی، پیش‌بینی‌کننده تعهد و ثبات ارتباط اعضای خانواده در بلندمدت است.

انجام امور خانه‌داری توسط زنان خانه‌دار باید توسط اعضای آن خانواده مورد توجه قرار بگیرد به گونه‌ای که زن احساس امنیت و ارزشمندی کند و این امر با ابراز قدردانی و تشکر از همسر و به‌تبع او، فرزندان، محقق می‌شود.

همانگونه که زن نیاز به تشکر و قدردانی دارد، مردان هم نیاز دارند تا از سوی شریک زندگی مورد تقدیر قرار بگیرند. مردی که تمام تلاش خود را برای فراهم آوردن امکانات زندگی می‌گذارد و سختی‌های متعددی را بیرون از منزل برای کار کردن تحمل می‌کند، دوست دارد، شنونده کلمات تشکرآمیز همسرش باشد و احساس اقتدار کند؛ به فرموده امام صادق(ع) «بهترین زن‌های شما، زنی است که وقتی شوهرش چیزی (به خانه) می‌آورد سپاسگزاری کند و اگر نیاورد راضی باشد».

محققان با بیش از یک دهه تحقیقات درباره اثرات قدردانی​ به این نتیجه رسیده‌اند​ افراد با قدردانی کردن و سپاس از محبت دیگران می‌توانند نسبت به خود و زندگی، احساسی بسیار مثبت و آرامش‌بخشی داشته باشند و این حس بر وضع عمومی و سلامت آن‌ها تأثیر خوبی می‌گذارد؛ اگر احساس فرد نسبت به زندگی مثبت و خوشبینانه بود، احساس شادی و سعادت خواهد کرد، کمتر دچار اضطراب شده و می‌تواند تعادل بسیار خوبی در زندگی شخصی و اجتماعی خویش ایجاد کند و به‌تدریج احساسات مخرب همچون حس دوری نسبت به دیگران را کاملاً از خود دور کند، داشتن حس خوب نسبت به زندگی موجب تولید پادتن بیشتر از سوی سیستم ایمنی بدن شده و فرد را در برابر عوامل بیماری‌زا مقاوم میکند. 

تشکر و قدردانی از همسر و فرزندان باعث می‌شود اعتماد به نفس آنها بیشتر شود و احساس ارزشمندی را به صورت واقعی و از درون تجربه کنند، بعضی خانواده‎‌ها حتی با داشتن مشکلات مالی در کنار هم آرام هستند و احساس خوشبختی می‌کنند در مقابل بعضی خانواده‌ها حتی با داشتن امکانات زیاد هم هنوز احساس خوشبختی نمی‌کنند.

تشکر از همسر و قدردان زحمات او بودن یک امر مهم در زندگی زناشویی است، روانشناسان خانواده دریافتند زمانی که زن و شوهر قدردان یکدیگر هستند، بیشتر به او احساس دلبستگی و خشنودی دارند و از طرفی دیگر همسری هم که مورد تشکر و قدردانی قرار گرفته است، احساس رضایت بیشتری دارد.

سپاسگزاری اعضای یک خانواده از یکدیگر موجب تقویت ارتباط مثبت و سلامت روانی و اجتماعی آنان می‌شود و به موجب آن توانایی حل تعارضات، همبستگی بین اعضای خانواده، موفقیت در اعمال الگوهای انضباطی، رعایت حد و مرز بین افراد خانواده و اجرای مقررات با هدف حفاظت از کل نظام خانواده نیز بالاتر می‌رود.

مرتضی کاشانی‌نژاد، مدرس و روانشناس خانواده