رستگاری اُپرای ملی در تلفیق هنر آیینی با هویت دینی

«رثای تعزیت آفتاب به شهادت صحنه» عنوان سلسله مطالبی درباره نمایش‌های عاشورایی است که در ایام محرم در ایکنا منتشر ‌می‌شوند.

قریب به 14 قرن از حماسه کربلا و واقعه عاشورا به عنوان بستر اصلی و بنیادین شکل‌گیری «نهضت حسینی» می‌گذرد؛ اما عاشورا و امام حسین(ع) به عنوان نمادهای هویت شیعه همواره در متن زندگی مسلمانان و در باورهای پاک مردم ایران‌زمین جای خود را در بالاترین نقطه حفظ کرده است.

با وجود سابقه چندین هزارساله رفتار آیینی ایرانیان در تاریخ تمدن بشر، در مواجهه با کُنش‌ها و خرده روایت‌های نمایشی-آیینی ایرانیان، همسو با مفاهیم سوگ و تعزیت؛ می‌توان نخستین رگه‌ها و بارقه‌های آن را در همان سال‌های نخست ورود اسلام به ایران و پذیرش آن توسط ایرانیان موحد مورد رصد قرار داد.

با این وجود تمامی کارشناسان و پژوهشگران آیین‌هایی نمایش ایرانی بر این مهم اتفاق نظر دارند که «تعزیه» با فاصله‌ای بسیار به عنوان کهن‌ترین شیوه رفتار آیین‌مند ایرانیان در حوزه نمایش‌های مرتبط با سوگ، در رثا و مرثیه حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و یاران باوفای ایشان شناخته می‌شود.

همین درازنای تاریخ هنر تعزیت بر سیدالشهدا و تراژدی کربلاست که تحقق «اُپرای ملی» به عنوان هنری ایرانی با زبان جهانی و برگرفته از دو هنر باستانی «موسیقی» و «نمایش»، توانسته نحوه عشق، ارادت، همراهی و همنشینی ایرانیان مسلمان به اباعبدالله را برای مخاطبان جهانی به روایتی آشنا بدل کند.

علاوه بر آن، وام گیری «اُپرای ملی» از هنر «تعزیه» خود به دریچه‌ای برای انتقال معارف و معرفت «نهضت حسینی» و «فرهنگ عاشورایی» برخواسته از تفکر شیعی برای تمام آزادی‌خواهان جهان بدل شده است.

بخش چهارم این سلسله مطالب به نمایش «اُپرای عروسکی عاشورا» به کارگردانی بهروز غریب‌پور تعلق دارد. نمایشی که علاوه بر تولد اُپرای ملی به استناد هنر آیینی تعزیه و موسیقی ردیفی-دستگاهی ایران، تجلی بارزی از  دانش و معرفت قیام اباعبدالله و «نهضت حسینی» در حوزه خلق هنرهای نمایشی به شمار می‌رود که در حوزه جلوه‌گری در عرصه بین‌الملل، تحسین بسیاری از جهانیان را در عرض ارادت زبان هنرمندانه ایرانیان به حسین بن علی(ع) با خود به همراه داشته است.

اُپرای عاشورا؛ احیاگر اُپرای ملی

«اُپرای عروسکی عاشورا» به نویسندگی و کارگردانی بهروز غریب‌پور -بنیانگذار و سرپرست گروه تئاتر عروسکی آران- از زمان تولیدش در سال 1387 تا به امروز علاوه بر اجرای مستمر در تمامی این 15 سال، همزمان با ایام محرم و سوگواری بر امام حسین(ع)، پرچمدار انتقال معانی هویت‌بخش هنر آیینی، ایرانی، اسلامی و شیعی با محور تراژدی کربلا و حوادث دشت نینوا نه تنها در ایران که در اقصی نقاط جهان بوده است.

غریب‌پور در نگارش و تولید اُپرای عاشورا تمام تلاش خود را به کار بسته است تا جنبه ایرانی و مذهبی آن به فصل ممتاز و ممیزی با سایر اُپراهای غربی بدل شود. درست به همین دلیل است که غریب‌پور این نمایش را اُپرایی عاشورایی با تألیف کاملا ایرانی به همراه موسیقی ایرانی و آیینی می‌نامد، می‌داند و تعریف می‌کند.

در تولید اُپرای عاشورا و ارائه آن به مخاطب، مهمترین الگو؛ هنر تعزیه به عنوان نمایش آیینی و ایرانی در شاخه هنری ملی و سنتی است. هر چند هدف نخست تولید اُپرای عاشورا به منظور احیای فرهنگ اُپرای ملی استوا بود؛ اما اقبال مخاطبان جهانی از این هنر ملی با بُن‌مایه معرفت «نهضت حسینی» و منتقل کننده «حماسه عاشورا»، نشان داد که عرض ارادت تام و تمام ایرانیان به ساحت اباعبدالله وقتی با زبان هنر ملی همراه شود در تسخیر قلب و روح دیگر مخاطبان جهان نیز می‌تواند دست بالایی داشته باشد.

دراین نکته شکی نیست که هنر «تعزیه»، امروز بزرگترین گونه نمایش آیینی ایران در شاخه هنر ملی ـ سنتی محسوب می‌شود، اما وقتی این هنر کهن و ریشه‌دار در بطن اعتقاد ایرانیان به رثای امام حسین(ع) بازتاب نوینی در روایت «اُپرای عاشورا» یافت، بار دیگر این مهم را به اثبات رساند که تفکر و تمدن ایرانی-اسلامی در مقام روایت مفهوم عاشورا، حماسه کربلا و قیام امام حسین(ع) همواره زیباترین شیوه و شمایل را برای عاشقان نهضت حسینی و فرهنگ عاشورایی با خود به همراه داشته است.

معبر آشنای هنر ملی تعزیه در معرفی اُپرای ملی

آنچنان که ذکرش رفت؛ برگ برنده گروه تئاتر عروسکی آران و بهروز غریب‌پور در استقبال گسترده مردم از تولید نخستین اُپرای ملی نشات گرفته از «نهضت حسینی»، بهره بردن از گروه موسیقی حرفه‌ای به سرپرستی بهزاد عبدی و روایت نُت‌های آشنا برای عموم مخاطبان یعنی نُت‌ها، ملودی‌ها و نواهای ملی موجود در موسیقی سنتی ایران بود.

تولید آوا و فضای موسیقایی که بسیاری از نُت‌هایش در موسیقی ردیفی و دستگاه‌های سنتی در نمایش‌های آیینی-مذهبی و به ویژه تعزیه کاربرد داشت، به عنوان برگ برنده تثبیت مفهوم موسیقی در قالب اُپرای ملی به کار گرفته شد.

در حقیقت بهزاد عبدی برای روایت موسیقایی اُپرای عاشورا به سمت نُت‌نویسی و فرهنگ موسیقایی اُپرا که برگرفته از فرهنگ غربی بود، حرکت نکرد. وی بهترین بستر و بزنگاه را برای استقبال مخاطبان از این گونه جدید هنری (اُپرا) بر پایه آشناترین فرهنگ موسیقی همراه با نمایش ایرانی؛ همانا تعزیه استوار کرد.

حیرت جهانیان از قدرت موسیقی ردیفی-دستگاهی ایران

پُر بیراه نیست که طی یک 15 سال اخیر از زمان تولید نخستین اُپرای ملی ایران با محوریت مفهوم قیام اباعبدالله الحسین(ع) و روایت کربلا در قامت شیوه نوین نمایشی کشورمان با نام «اُپرای عاشورا»، این اثر نه تنها در کشورمان که در اجراهای بین‌المللی در بسیاری از کشورهای جهان مانند فرانسه، لهستان، ایتالیا، آلمان و کانادا مورد تحسین و تقدیر مخاطبان، هنرمندان و منتقدان جهانی قرار گرفت.

افرادی که آشنایی بسیار بیشتری نسبت به مخاطبان ایرانی با مفهوم اُپرا داشتند اما در مواجهه با اُپرای ملی ایران زبان به تحسین و حیرت گشودند. چرا که آنها اُپرا را با نُت‌نویسی و موسیقی غربی می‌شناختند در حالی که اُپرای ملی ایران با بهره‌مندی از موسیقی ملی ردیفی-دستگاهی و هارمونی نوینی که بهزاد عبدی به عنوان سرپرست و آهنگساز این گروه با بهره بردن از صداهای درخشان و مسلط بر موسیقی سنتی ایران مانند محمد معتمدی و دیگر آوازخوانان به کار بست، توانست شیوه اُپرای ملی ایرانی را با مفهوم روایت داستانی عینی و حقیقی چون حماسه ماندگار تاریخ اسلام یعنی واقعه کربلا نه تنها در سراسر ایران که تمام جهان را به تسخیر قدرت هنر ایرانی در تلفیق با مفاهیم آیینی و مذهبی درآورد.

معرفت دین، مذهب و حماسه در تلفیق با هنر ملی و آیینی

بهروز غریب‌پور در گفت‌وگو با ایکنا درباره گروه تئاتر عروسکی آران و احیای اُپرای ملی ایران در سایه خلق اُپرای عاشورا گفت: در نخستین گام، آنچنان که 15 سال پیش، همزمان با اولین اجرای اُپرای عاشورا گفته بودم، هدف گروه نمایش آران حرکت به سمت نمایش موسیقایی در شاخه اُپرا برای تحقق مفهومی به‌عنوان اُپرای ملی ایران بود. در این میان چه نکته‌ای مهمتر از آنکه در ساخت، پرداخت و ارائه اُپرا با مفهوم ملی برای مخاطبان ایرانی از آشناترین مفاهیم فرهنگی خودمان یعنی مبانی دینی، مذهبی و معنوی برای ارائه و تولید اثر به مخاطب بهره ببریم.

وی ادامه داد: اگر امروز گروه تئاتر عروسکی آران توانسته بیش از 12 اُپرا را با اتکا به داشته‌های فرهنگ غنی ایرانی مانند اُپرای مولوی، اُپرای خیام، اُپرای حافظ و نظایر آن تولید و ارائه کند؛ مهمترین دلیل این توفیق را باید در برداشتن گام صحیح در مسیر معرفی این هنر برای مخاطبانی که کمتر با آن آشنایی داشتند مرور کنیم. آن گام صحیح عبارت است از اتکا به شناخته‌شده‌ترین، مهمترین و بزرگترین حماسه تاریخ اسلام که همانا مفهوم عاشورا و قیام حضرت امام حسین(ع) در تولید اثری فاخر و هم شان جایگاه هنر آیینی ایران بود.

منشوری از اُپرا؛ موسیقی ایرانی و نمایش ملی

کارگردان اُپرای عاشورا در خصوص استفاده کردن از فضای موسیقی ردیفی-دستگاهی ایران در روند آهنگسازی و جریان بخشی به فضای موسیقایی اُپرای عاشورا گفت: شکی وجود ندارد که وقتی قرار است مفهوم اُپرا به عنوان هنری غربی، این بار با مفهوم ملی به مخاطبان ارائه شود؛ باید تمام وجوه آن وامدار بُن‌مایه‌های ملی و داشته‌های فرهنگ ایرانی باشد.

وی خاطرنشان کرد: وقتی ایران از قدمت و سابقه‌ای کهن در گونه موسیقی ردیفی-دستگاهی، موسیقی سنتی و کلاسیک بهره‌مند است بر آن شدیم تا از هنری مانند تعزیه با قدمتی بیش از سه قرن در کشورمان که مهمترین عنصر مکمل آن هنر موسیقی به ویژه موسیقی سنتی ایرانی بود؛ برای احیای مفهوم اُپرای ملی و شکل‌گیری اُپرای عاشورا بهره ببریم.

به گفته غریب‌پور، هنر تعزیه که امروز از آن به عنوان بزرگترین گونه نمایش‌های آیینی ایران در شاخه هنر ملی، آیینی و سنتی کشورمان یاد می کنیم؛ مهمترین الگو در تولید اُپرای عاشورا و ارائه آن به مخاطب به شمار می‌رود. چرا که مفهومی به عنوان عاشورا و روایت حماسه کربلا و قیام امام حسین(ع) مفهومی است که در نگاه روایت و قصه‌گویی برای مخاطب بسیار آشناست.

سرپرست گروه تئاتر آران تصریح کرد: پس ما باید از مولفه‌های آشنای دیگری چون موسیقی در شاخه ردیفی-دستگاهی و هنر ملی کشورمان در شاخه هنرهای نمایشی یعنی تعزیه بهره می‌بردیم و در تلفیق سه مفهوم اُپرا؛ موسیقی ایرانی و نمایش ملی گامی مهم و متقن را برای تولید اُپرای ملی برمی‌داشتیم. این اقدامات صورت گرفت تا نتیجه آن نخستین تجربه گروه نمایشی آران با اُپرای عروسکی عاشورا رقم بخورد.

گزارش و روایت از امین خرمی