عقل؛ تکیه‌گاه قرآن در استدلال و احتجاج

به گزارش ایکنا از زنجان، آیت‌الله سیدمحمد حسینی‌زنجانی، مرجع تقلید شیعیان، شب گذشته، 14 اردیبهشت‌ در سخنرانی شب‌های رمضان که از فضای مجازی پخش شد، در بررسی تکیه‌گاه قرآن در رابطه با استدلالات قرآنی اظهار کرد: آیه 149 سوره انعام «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ ۖ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ» اشاره به این دارد که خداوند دارای حجت بالغه، رسا و دلیل کامل است و خود پروردگار در روز قیامت با ما بر اساس دلیل و برهان احتجاج می‌کند.

وی بیان کرد: در کتاب قاموس قرآن در ارتباط با لفظ حجت ذکر شده که معنای اصیل آن همان برهان است اما به دلیلی اطلاق می‌شود که مقصد را روشن کند. در قرآن کریم هم لغت حجت و هم لغت برهان به‌کار برده شده است. اگر در بررسی آیات الهی دقت کنیم می‌بینیم لفظ عقل 49 مرتبه، فکر 18 مرتبه، لُب 16 بار و تدبر 4 مرتبه در قرآن استفاده شده است.

مرجع تقلید شیعیان با اشاره به آیه 174 سوره نساء «يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا» تصریح کرد: در مورد تفاوت معنای حجت و برهان، علی‌اکبر قرشی در کتاب قاموس قرآن می‌نویسد که باید به اصل لغت مراجعه کنیم و حجت از ماده اصلی حج به معنی قصد کردن و برهان به معنای روشن بیان کردن است. در اینجا این نکته به دست می‌آید که برهان همان حجت است که به واسطه دلالت بر مقصود، حجت گفته می‌شود.

وی با بیان اینکه برهان و حجت از محکم‌ترین دلیل‌ها است، ادامه داد: قرآن برای اثبات و استدلال حقانیت یا باطل بودن چیزی ما را به عقل ارجاع می‌دهد. خداوند حجت کامل و رسا دارد و هر زمان اراده کند، همه ایمان می‌آورند اما خدا می‌خواهد بندگان با اختیار خود ایمان بیاورند و وقتی خدا حجت بالغ است امکان ندارد ما را بدون دلیل به راهی هدایت کند.

آیت‌الله حسینی‌زنجانی با اشاره به اینکه واژه لُب نیز به معنی هسته اصلی و اساس یک چیز است، یادآور شد: عقل وقتی به کمال رسید و از هوای نفس خالی شد، به آن لُب می‌گویند و صاحبان لب به کسانی اطلاق می‌شود که به کمال رسیده و عقلشان از هوای نفس جدا شده است. خدای متعال در وجود انسان عقل قرار داده که مایه تفکر و استنتاج است و انبیای الهی نیز از ابتدای حرکت بر اساس عقل مردم را به توحید، معاد و یکتاپرستی دعوت کردند و انسان با عقل راست و دروغ را تشخیص می‌دهد.

وی عقل را وسیله هدایت انسان دانست و گفت: وقتی قرآن ما را به عقل ارجاع می‌دهد مشخص می‌شود مرتبه عقل از نظر استدلال از قرآن بالاتر بوده و با عقل به خیلی از مسائل ازجمله جهان‌بینی توحیدی می‌رسیم و می‌توانیم خیر و شر را از یکدیگر تمییز دهیم.

مرجع تقلید شیعیان ابراز کرد: خداوند دو حجت در اختیار انسان گذاشته است؛ حجت ظاهری و حجت باطنی. حجت ظاهری همان اولیا و اوصیای الهی هستند و حجت باطنی نیز عقل است که به‌وسیله آن به‌درستی یا غلط بودن مطالب پی می‌بریم و حتی دنباله‌روی از دیگران نیز باید بر اساس دلیل و برهان باشد.

وی با اشاره به فرموده پیامبر(ص) مبنی بر اینکه عقل نوری است که انسان به‌وسیله آن حق و باطل را تشخیص می‌دهد، اظهار کرد: نور در لغت به معنای این است که ذاتاً روشنایی داشته باشد و همان‌طور که روشنایی جزو ذات اوست و اطراف خود را نیز نمایان می‌کند، عقل نیز ذاتا دَراک است و می‌تواند قضایای نهفته را نیز حل کند.