لزوم هدایت نیات واقفان به سمت حل آسیب‌های اجتماعی
عضو هیئت علمی دانشگاه معارف قرآن و عترت(ع) اصفهان بر هدایت نیات واقفان به سمت حل آسیب‌های اجتماعی تأکید کرد و گفت: وقف می‌تواند از طریق فرهنگ‌سازی و هدایت موضوعات مرتبط با آن برای پیشگیری از بروز مشکلات اجتماعی کمک شایانی کند.
به گزارش ایکنا، وقف از سنت‌های زیبای اسلامی و تجلی احسان و نیکوکاری در سیره ائمه اطهار(ع) محسوب می‌شود و در منابع فقهی درباره فضیلت و ثواب آن بسیار یاد شده است؛ وقف در فقه به معنای حبس کردن مال و جاری کردن منفعت یا ثمره آن بدون دریافت عوض است. بدین ترتیب که پس از وقف از نقل و انتقال مال یا از میان رفتن آن جلوگیری و منافع آن در مقصد مورد نظر هزینه می‌شود. به همین علت آن را صدقه جاریه می‌نامند، چراکه منافع آن پیوسته باقی می‌ماند. صدقه یکی از بارزترین مصداق‌های تزکیه و کامل‌ترین مصداق آن نیز وقف است. در وقف اصل مال انسان ثابت می‌ماند و فرع یعنی منافع آن نیز بادوام خواهد ماند و ثبات آن اصل، جریان خواهد داشت و هیچ صدقه‌ای چون وقف مزیتی جاودانه ندارد.
پس از تحولات سال ۱۳۵۷ در ایران، وقف و فرهنگ آن احیا شد. امام خمینی(ره)، که عمر خود را وقف جلب رضای خدا و مبارزه با طاغوت کرد، به سنت شریف وقف توجهی ویژه کرد و همچون دیگر فقهای بزرگ اسلام و نیز در کتاب تحریرالوسیله بابی را در کنار سایر فروعات دین به وقف اختصاص داد و فتوای ایشان در مورد وقف چنین است که موقوفات باید به حال وقفیت باقی بمانند. این امر نشان‌دهنده اهمیت وقف است و در همین زمان موقوفات از گسستگی و نابسامانی ناشی از سیطره طاغوت خارج شد و مقام و مرتبه واقعی خویش را یافت.
در رابطه با بررسی روند تغییرات حوزه وقف طی صد سال اخیر و تأثیر حوزه وقف در رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی با محسن حاج‌کاظمیان، پژوهشگر حوزه وقف و عضو هیئت علمی دانشگاه معارف قرآن و عترت(ع) اصفهان، به گفت‌وگو پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ جایگاه وقف در تعالیم اسلامی چیست و تأثیر آن در میان مسلمانان چگونه بوده است؟
یکی از ارکان نظام اخلاقی در اسلام، اخلاق اجتماعی است. افراد در جامعه اسلامی با الگوهای اخلاق اجتماعی به رشد و تکامل می‌رسند. پایبندی به مسائل اخلاقی موجب سلامت روح و جسم انسان و تعالی معنوی او می‌شود و همچنین، میان وی و همنوعانش الفت برقرار می‌کند. تحقق مفاهیم تعاون و همیاری، خیرخواهی دیگران در جامعه فرد را به کمال می‌رساند. موضوع به این دلیل اهمیت دارد که انسان موجودی اجتماعی است و قابلیت‌های او در جامعه به فعلیت می‌رسد. داشتن جامعه‌ای پیشرفته در گرو پایبندی افراد آن به نظام منسجم اخلاق اجتماعی است.
در جامعه امروز که از سوی مشکلات و مسائل متعددی محاصره شده است نیاز به انسان‌های خیرخواه به ویژه نیاز به واقفان خیرخواه بیش از پیش احساس می‌شود، بنابراین، پرداختن به مفهوم وقف و خیرخواهی یک ضرورت محسوب می‌شود. «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ؛ و باید از میان شما گروهی (مردم را) به نیکی دعوت کنند»(آل عمران، 104). در قرآن کریم خیرخواهی و نصیحت از صفات انبیا دانسته شده است، لذا همه مصلحان واقعی با الگوگیری از انبیای الهی انسان‌هایی ناصح و خیرخواه هستند و با مطالعه سیره و سبک زندگی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، انفاق مال و سنت وقف به خوبی مشاهده می‌شود.
انسان مسلمان باید خود را در غم و شادی دیگران شریک بداند؛ یعنی آنچه را که برای خود می‌خواهد برای دیگران نیز بخواهد. وقف و خیرخواهی در فرهنگ انسا‌ن‌ساز اسلام از منزلتی والا برخوردار است و در ردیف اصول اخلاق اجتماعی جای می‌گیرد. به‌طوری‌که پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: «دین، یعنی خیر خواهی». پرسیدند برای چه کسی؟ فرمود: «برای خدا، پیامبر، پیشوایان دین و انبوه مسلمانان».
یکی از ویژگی‌های حیات طیبه پاکدامنی و خیرخواهی است. زندگی پاک و خداپسندانه آنگاه پدیدار می‌شود که مسلمانان خود را امت واحده بدانند و همچون اعضای یک خانواده و اجزای یک پیکر در زمینه‌های گوناگون همدیگر را یاری رسانند. دلسوزی، علاقه‌مندی، شفقت و مهربانی مفاهیمی هستند که از روحیه خیراندیشی و خیرخواهی نشئت می‌گیرند. خیرخواهی ناظر بر ابعاد وسیعی از جسم و روح آدمی است و انسان برای خیرخواه شدن به پیراستن روح و جسم از جهات گوناگون نیاز دارد و خیرخواهی از عوامل مؤثر در رشد انسان است و جزء حقوق متقابل انسان‌ها محسوب می‌شود. خیر از صفات فطری و ذاتی انسان است و افراد به طور بالقوه و بر اساس فطرت پاک خود به کار خیر تمایل دارند. با توجه به اینکه انسان‌ها بر اساس فطرت اولیه خدادادی خواهان اقدامات خیرخواهانه برای همنوعان خود هستند، می‌توان گفت که مردم به صورت بالقوه اهل خیر و وقف اموال خود برای تحقق امور مهم در جامعه هستند.
برای فرهنگ‌سازی نشر و ترویج و آموزش وقف و خیرخواهی در جامعه کانون‌های اجتماعی متعددی مانند خانواده، سمن‌های مختلف و نهاد مدرسه و آموزش و پرورش وجود دارد. یکی از مستعدترین و مؤثرترین کانون‌های اجتماعی مدارس هستند. مدارس می‌توانند به عنوان ترویج‌دهنده خیرخواهی در جامعه نقش مؤثری داشته باشند، لذا جوّ مدرسه را می‌توان بر اساس مشارکت و خیرخواهی اداره و آموزش لازم برای فراگیری وقف و خیرخواهی را در مدارس اجرا کرد. الگوی آموزش وقف و نیکوکاری شامل تمام عوامل آموزش از جمله اهداف آموزشی، محتوای برنامه درسی، روش‌های تدریس، کارکنان و مربیان تربیتی، محیط یادگیری و سایر عوامل مربوط به آن در شکل‌گیری باورها و ارزش‌های سبک زندگی خیرخواهانه در دانش‌آموزان می‌شود.
افکار و ذهن دانش‌آموزان برای نهادینه شدن خیرخواهی بسیار آماده است. از آنجا که رشد دانش‌آموزان وابسته به زمینه و فرهنگ است و جوامعی که برای وقف، نیکوکاری و خیر ارزش زیادی قائل هستند، آموزش خیرخواهی می‌تواند در شکل‌گیری روحیه خیرخواهی و انجام امور خیر و فکر کردن به خیر عمومی بسیار مؤثر باشد. نتیجه آموزش خیرخواهی در بُعد فردی باعث ایجاد آرامش روحی و روانی و رشد خصلت‌های والای انسانی می‌شود. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ به آنها که اموال خود را شب و روز، پنهان و آشکار انفاق می‌کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین می‌شوند». همچنین، می‌فرماید: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ حیات پاکیزه و زندگی همراه با آرامش روحی از آن کسی است که نیکوکار و اهل ایمان باشد». آموزش خیرخواهی علاوه بر بُعد فردی در بُعد اجتماعی موجب افزایش و ترویج خیرخواهی در جامعه می‌شود.
همچنین، در بُعد فرهنگی بستر مناسبی برای ایجاد فرهنگ مشارکتی و کمک‌رسانی و آداب و رسوم کمک به دیگران محسوب می‌شود و به نسل‌های بعدی انتقال می‌یابد. از آنجا که انسان به حکم وجدان و فطرت پاکی که خداوند در نهادش قرار داده به دستگیری از دیگران گرایش دارد، انجام اعمال خیر به رشد و تعالی رضایت الهی و در نهایت به قرب الهی منجر می‌شود. آموزش خیرخواهی می‌تواند به عنوان یکی از عواملی قلمداد شود که باعث تعديل ثروت در جامعه می‌شود و فاصله طبقاتی اقشار مختلف جامعه و نابرابری اقتصادی و اجتماعی را از بین می‌برد. لذا در قرآن کریم به انفاق وقف و خیرخواهی در جامعه اشاره شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود؛ «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ...؛ ای اهل ایمان، انفاق کنید از بهترین چیزهایی که اندوخته‌‌اید»(بقره، 267). «وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلأنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللّه؛ و آنچه از دارایی‌تان انفاق کنید، به سود خودتان است و جز براى طلب خشنودى خدا انفاق مكنيد»(بقره، 272). «وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا؛ و نیکی‌های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر اميد (نيز) بهتر است»(کهف، 46). «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ؛ شما هرگز به مقام نیکوکاری نخواهید رسید، مگر آن‌که از آنچه دوست دارید، انفاق کنید»(آل‌عمران، 92). «مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا؛ هر کس کار نیکویی انجام دهد، پس 10 برابر آن (به‌عنوان پاداش) برای اوست»(انعام، 160). «فَاسْتَبِقُوا الخَيْرَاتِ؛ در کارهای خیر از همدیگر سبقت بگیرید»(مائده، 48). «تَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى؛ در (کارهای) نیک و تقوا با یکدیگر همکاری کنید»(مائده، 2). «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ قطعاً خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد»(مائده، 13)
زندگی سفر کوتاهی است برای ساختن و ساخته شدن. اگر این سفر کوتاه بر مدار توحید باشد، آدمی را به هدف هستی که تقرب به خداوند است نائل می‌کند. توحید و اعتقاد به آن یک علامت است، یک رمز و یک نشانه؛ نشانه‌ای که زندگی موحّدانه را از هرچه جُز آن جدا می‌کند. وقف و خیرخواهی از آن نظر که فرد اموال و دارایی خود را از مالکیت خود جدا می‌کند و برای حل معضلات و مشکلات جامعه و بهبود شرایط و تعالی، آن را به مالکیت خداوند متعال درمی‌آورد، یکی از زیباترین جلوه‌های زندگی موحدانه است.
ایکنا ـ روند تغییرات وقف طی ۱۰۰ سال اخیر چگونه بوده است؟
سنت حسنه وقف و موقوفات در طول صد سال اخیر دچار مسائل و چالش‌های متعددی بوده است. از یک طرف موقوفات قابل توجه در جامعه وجود داشته که توجه شاهان و پادشاهان و مهاجمان را جلب کرده و سعی در دست‌اندازی و تصاحب منافع آنها داشتهاند، ولی آن‌چنان این سنت حسنه مورد لطف الهی و ارزشمند برای مردم مسلمان ایران بوده است که بسیاری از آنها احیا شده و به مسیر اصلی بازگشته است. به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران که افراد علاوه بر وقف اموال و دارایی‌های خود به وقف وقت و سرمایه جان خود برای نشر و گسترش معارف و قرآن و عترت(ع) پرداخته‌اند و می‌توان نمونه‌های بسیار زیادی را به ویژه در بین علما و مجاهدان و شهدای انقلاب اسلامی ایران برای جلب رضایت الهی و تقرب به خداوند متعال مشاهده کرد که شرح مفصل آنها را می‌توان در کتاب‌های تاریخی و پژوهش‌های متعدد مطالعه کرد، ولی طی دوره‌های مختلف نهاد مقدس وقف از نظارت مردمی به نظارت حاکمیتی تبدیل شده است که این موضوع در جنبه‌هایی موجب تضعیف حقوق واقفان و نیت آنها و جهت مصرف موقوفات شده و در دوره‌هایی نیز موجب احیای موقوفات و حفظ و نگهداری از نیت واقفان و برگشت آنها برای مصرف موقوفات شده است.
به ویژه در دوره اخیر که این موضوع از لحاظ حاکمیتی مورد ارزش و اعتبار دینی و توجه ویژه‌ای بوده است، ولی اجازه بدهید به این سؤال از جنبه دیگری بنگریم که وقف باید در صد سال آینده چه تغییرات و تحولاتی داشته باشد. وقتی به موارد و مصارف موقوفات می‌نگریم، بسیاری از مصارف جنبه مصرف خود را از دست داده و اکنون لازم است بر اساس مبانی فقهی و دینی برای تبدیل به احسن آنها راهی اتخاذ شود. همچنین، جوامع دچار تحولات و تغییراتی شده است و خواهد شد که موضوعات جدید با اشکال و ماهیت‌های جدیدی پدیدار خواهد شد و باید با وجود موضوعات جدید در فقه به آنها نگاه شود و احکام آنها استخراج و تبیین شود. برای نمونه روبه‌رو شدن موقوفات با مالیات و تبدیل شدن دارایی مردم به اشکال جدید مانند سهام شرکت‌ها و سهام بورس که نیاز به گفت‌وگوی مجزایی دارد.
ایکنا ـ کارکرد وقف چیست و نهاد وقف در دوره‌های مختلف تاریخی تا چه حد به کارکرد واقعی خود نزدیک شده است؟
پاسخ به این موضوع به بررسی دقیق، جامع و متقنی نیاز دارد و موقوفات در هر دوره‌ای از موفقیت‌های خوبی برخوردار بوده‌اند. برخی از آنها به واسطه دید وسیع و آینده‌نگرانه و جامعی که داشتهاند و شیوه‌های تولیت و نظارت بر آن را دقیق و مدبرانه تنظیم کرده‌اند، توانسته‌اند که کارکردهای خود را به خوبی حفظ کنند، اما برخی دیگر که دیدگاه‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدتی داشتهاند و یا در تولیت و اداره موقوفات و نظارت بر آنها ابهام‌هایی بوده و به درستی تنظیم نشده است، احتمالاً از کارکردهای خود دور شده‌اند، اما بسیاری از آنها را می‌توان بر اساس بررسی‌های فقهی و نظر مراجع بهبود بخشید و آنها را طبق واقفان به احسن تبدیل کرد. حسن وقف این است که باب مهمی در فقه به آن اختصاص داده شده است و می‌توان با بهره‌گیری از مسائل آن و تبیین موضوعات جدید کارکردهای واقعی وقف را بهبود بخشید.
ایکنا ـ تا چه میزان به اهداف متعالی در حوزه وقف دست پیدا کرده و موفق بوده‌ایم؟
پاسخ به این سؤال مستلزم تلاش متولیان و ناظران بر موقوفات و نیز نگاه حاکمیتی به موقوفات است. مهارت و دانایی لازم متولیان و ناظران موقوفات با توجه به پیچیدگی‌های عصر حاضر بسیار اهمیت دارد. همچنین، زمینه‌سازی برای تحقق اهداف موقوفات از طرف دستگاه‌های حاکمیتی می‌تواند بسیار اثرگذار باشد.
ایکنا ـ چگونه می‌توانیم از وقف به عنوان اهرمی برای حل مشکلات اقتصادی امروز استفاده کنیم؟
آموزش وقف و کارکردهای وقف در جامعه به ویژه به قشر جوان، ترویج فرهنگ وقف و کار خیر، تولید دانش موقوفات و امر خیر، الگوسازی متناسب با وضعیت و شرایط موجود و مشاوره‌های مدیریتی به واقفان و متولیان موقوفات، مقررات‌زدایی، تدوین قوانین و مقررات لازم برای تسهیل در امر خیر و موقوفات و نیازسنجی و تبیین مشکلات جدید در جامعه که نیازمند حضور خیران و واقفان است می‌تواند به حل مشکلات معیشتی و اقتصادی جامعه کمک کند.
ایکنا ـ آیا وقف می‌تواند در حوزه پیشگیری از معضلات و آسیب‌های اجتماعی مؤثر باشد؟
شاید کمتر در این نکته تأمل کرده باشیم که وقف، این سنت دیرینه، می‌تواند در راستای کاهش این آسیب‌های اجتماعی مؤثر واقع شود و گره‌های بزرگی را بگشاید. کشور ما با موضوعات و معضلات متعدد و آسیب‌های مرتبط با وقف روبه‌رو است. مواردی که تأمل در آن هر انسانی را متأثر می‌کند و به دنبال راه چاره‌ای برای آن است. وقف می‌تواند از طریق فرهنگ‌سازی و هدایت موضوعات مرتبط با آن برای پیشگیری از بروز مشکلات اجتماعی کمک شایانی کند.
علاوه بر این، گسترش فرهنگ وقف یاری‌رسان فقرزدایی و فعالیت‌های خیرخواهانه از جمله آموزش و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی و تأمین معیشت مردم در جنبه‌های مختلف زندگی مردم است، چراکه این سنت حسنه الهی یکی از راه‌های توزیع مجدد درآمد محسوب می‌شود که بارها در دین اسلام و روایات اسلامی بر انجام آن تأکید شده است. واقفان نقش مهمی در این مورد دارند و باید مسئولان با تبیین صحیح وقف برای مردم، واقفان را به پرداختن به موضوعات مهم جامعه و انجام موقوفاتی که به حل مشکلات جامعه منجر می‌شود تشویق و ترغیب کنند.
انتهای پیام
